Việt Nal Lược Sử

TRUYỀN THUYẾT VỀ LÊ LỢI

Xung quanh vua Lê Lợi

Và cuộc khởi nghĩa này

Có khá nhiều truyền thuyết

Được lưu truyền xưa nay.

Truyện kể rằng Lê Lợi,

Khi chưa dựng sơn hà,

Có bạn tên là Thận,

Như anh em một nhà.

Thận làm nghề chài lưới,

Một hôm đi ra sông,

Thấy đáy nước phát sáng,

Rất nghi hoặc trong lòng.

Ông quăng lưới bắt cá,

Mãi không thấy cá đâu,

Chỉ vớt được thanh sắt

Dài một thước, sỉn màu.

Định vứt đi, nhưng tiếc,

Ông đem nó về nhà,

Vứt vào trong góc tối,

Đêm phát sáng chói lòa.

Một hôm Lê Lợi đến,

Thấy lạ, hỏi sự tình.

Rồi xin thanh sắt ấy

Đem nó về nhà mình.

Ông cho người rửa sạch,

Đánh bóng lớp gỉ đen,

Thấy trên đó chữ “Lợi”

Và hai chữ “Thuận Thiên”.

Hôm sau, bước ra cửa,

Thấy vỏ gươm bằng vàng,

Ông sụp lạy xuống đất

Rất cung kính, mà rằng:

“Nếu đây là gươm báu

Trời ban cho Lợi này,

Thì hãy làm phép lạ,

Cho nhập làm một ngay!”      

Ông giơ thanh sắt nhỏ

Trước mặt mình, bất ngờ

Thanh sắt thành gươm sáng

Cho vào vỏ rất vừa.

Đêm hôm ấy bất chợt

Mưa gió to rất lâu.

Sáng dậy, vợ Lê Lợi

Khi đi ra vườn rau

Thấy bốn vết chân lớn,

Rất rộng và rất dài

Bà gọi chồng, muốn hỏi

Dấu chân này của ai.

Rồi hai người lại thấy

Chiếc ấn ngọc đắt tiền,

Trên mặt có chữ “Lợi”

Và hai chữ “Thuận Thiên”.

Về sau, lên ngôi báu,

Vua dùng hai chữ này

Làm niên hiệu Đại Việt.

“Thuận ý trời” là đây.

Lê Lợi liền vội vã

Đem nó giấu trong nhà,

Mừng được trời giao ấn,

Lo đại sự quốc gia.

Theo truyền thuyết, Lê Lợi

Luôn mang gươm theo mình,

Dùng nó chém đầu địch,

Đuổi hết giặc nhà Minh.

Khi công thành danh toại,

Vua Lê Lợi một lần

Đi thuyền rồng du ngoạn

Trên mặt hồ Thủy Quân.

Bỗng Rùa Vàng xuất hiện,

Đòi gươm báu, và hồ

Đổi tên thành Hoàn Kiếm,

Ngay trong lòng thủ đô.

*

Truyền thuyết cũng kể lại,

Lê Lợi thời kỳ đầu,

Một lần bị giặc đuổi,

Phải chạy vào rừng sâu.

Ở đấy ông bất chợt

Thấy có một xác người,

Một cô gái, trên cỏ,

Khuôn mặt vẫn còn tươi.

Ông dùng gươm đào huyệt,

Đắp cho nàng nấm mồ,

Khấn, mong nàng phù hộ

Giúp ông dựng cơ đồ.

Khi quân Minh đuổi đến,

Ông trốn vào hốc cây.

Bầy chó cứ sục sạo

Rất lâu bên cây này.

Giặc sinh nghi, dùng kiếm

Đâm xuyên cây, trúng người.

Lê Lợi phải lấy áo

Lau kiếm sạch máu tươi.

Rồi chúng lấy lửa đốt.

Và từ thân cây già

Bất chợt một con cáo

Lông màu trắng chạy ra.

Bầy chó ùa theo đuổi.

Giặc bỏ đi vội vàng.

Lê Lợi may thoát chết,

Sụp lạy trước mộ nàng.

Nàng đã hóa thành cáo,

Chạy trước mặt đám đông,

Để thu hút bầy chó

Và giải cứu cho ông.

Về sau ông lập miếu

Thờ nàng như thờ thần,

Còn truy tặng danh hiệu

Là Hồ Ly Phu Nhân.

Nơi Lê Lợi thoát chết

Bây giờ là cánh đồng,

Có tên là Đồng Chó

Bên cạnh một dòng sông.

Ngày nay con sông ấy

Được gọi là sông Chu,

Nằm không xa Bái Thượng,

Nơi thường nhiều sương mù.

*

Khi hay tin Lê Lợi

Đang chiêu quân đánh Tàu,

Trần Nguyên Hãn cải dạng

Thành một anh bán dầu         

Vào Đông Đô tìm cách

Gặp Nguyễn Trãi tiên sinh,

Người đang bị giam lõng,

Kiểm soát bởi quân Minh.

Rồi sau khi bàn luận,

Hai người trốn khỏi thành,

Lặn lội tìm minh chúa

Trong núi rừng xứ Thanh.

Được Nguyễn Trãi hiến kế

Với kế hoạch “Bình Ngô”,

Lê Lợi mời hai vị

Tham gia dựng cơ đồ.

Nguyễn Trãi sai lấy mật

Viết lên nhiều lá cây

Mọc bên sông gần đấy

Tám chữ nho thế này:

Lê Lợi là hoàng đế

Chữ “Lê Lợi vi quân”,

Bầy tôi là Nguyễn Trãi,

Chữ “Nguyễn Trãi vi thần”.

Tất nhiên kiến thấy mật

Liền bu đến rất đông.

Chúng ăn, đục xuyên lá,

Lá rơi xuống dòng sông.

Những chiếc lá có chữ

Nước cuốn đi khắp nơi,

Dân chúng nhặt lên đọc,

Nghĩ đó là ý trời.

Nhờ những chiếc lá ấy,

Người tìm đến đông dần,

Cùng tham gia khởi nghĩa,

Vì “Lê Lợi vi quân”.

*

Lại nữa, một lần nọ,

Giặc đuổi gấp phía sau,

Lê Lợi thấy hai cụ

Đang tát nước ruộng sâu,

Liền nhảy ào xuống ruộng,

Cởi áo, để ngực trần,

Giả làm người mò cá

Như con nhà nông dân.

Giặc kéo đến liền hỏi:

Thấy ai chạy qua không?

Hai cụ đáp: Không biết.

Chúng tôi mải làm đồng.

Thấy Lê Lợi có vẻ

Muốn nghe chuyện, bà già

Quát: Mày lo mò cá

Rồi còn sớm về nhà!

Giặc nghe thế, tưởng thật,

Liền bỏ đi, hai người

Mời về nhà nghỉ tạm,

Lúc ấy đã tối trời.

Trước bữa cơm giản dị,

Hai cụ lạy rồi thưa:

“Chúng tôi, lúc nguy khốn,

Có thất lễ với vua...”

Lê Lợi lạy rất thấp,

Cảm ơn hai cụ già.

Lúc thành vương, quay lại,

Vất vả tìm đến nhà

Thì hai cụ đã chết.

Để ghi nhớ ân sâu,

Ông cho lập miếu cúng,

Còn thụy phong tước hầu.

16

KHỞI NGHĨA LAM SƠN

Vốn là một hào kiệt

Của vùng đất Lam Sơn,

Lê Lợi thấy giặc ác

Mà nung nấu căm hờn.

Ông quyết định khởi nghĩa,

Chiêu mộ người hiền tài.

Nhiều người đã hưởng ứng

Trong Hội thề Lũng Nhai.

Một Hội thề lịch sử,

Sống mãi với non sông.

Tất cả thề giết giặc,

Trên và dưới một lòng.

*

Năm Một Bốn Một Sáu,

Một buổi sáng ban mai,

Lê Lợi và các tướng

Mở Hội Thề Lũng Nhai.

Cùng mười tám vị khác

Chung chí hướng như mình,

Lê Lợi tế trời đất,

Thề chống lại giặc Minh.

Thề có trời chứng dám,

Mười chín người khác nhau,

Nay qui tụ làm một,

Đặt vận nước lên đầu.

Mười chín vị hào kiệt,

Từ gần và từ xa,

Thề thương yêu, đoàn kết

Như anh em một nhà.

Rằng chúng tôi, Lê Lợi,

Cùng Nguyễn Trãi, Lê Ninh,

Đinh Lễ, Lê Nhân Chú,

Trịnh Khả, Lê Văn Ninh...

Thề một lòng giết giặc,

Thề cứu giúp dân lành.

Ai có lòng dạ khác

Sẽ chết bởi thần linh.

Hội thề ấy lịch sử

Đã thu hút nhều người

Về Lam Sơn tụ nghĩa,

Quyết hành đạo thay trời.

Nó cũng là cơ sở,

Bước quan trọng ban đầu

Để Lam Sơn khởi nghĩa

Khoảng gần hai năm sau.

*

Lúc đầu, cuộc khởi nghĩa

Gặp rất nhiều khó khăn.

Phải ba lần lên núi,

Thiếu vũ khí, đói ăn.

Năm Một Bốn Một Tám

Giặc bao vây nghĩa quân

Lê Lai phải liều chết

Để Lê Lợi thoát thân.

*

Theo Đại Việt thông sử,

Quan Nội hầu Lê Lai

Là người tính cương trực,

Có chí và có tài.

Năm Một Bốn Một Tám,

Vua phất ngọn cờ đào,

Bị thua ở Mường Một,

Phải chạy về Trịnh Cao.

Đó là nơi hẻo lánh,

Nhiều thú dữ, ít dân.

Giặc bao vây tứ phía,

Tình thế hiểm nguy dần.

Nghĩa quân thì lính ít,

Lương thực thiếu bất ngờ.

Ở lại sẽ chết hết.

Làm thế nào bây giờ?

Đó là điều day dứt,

Làm phiền lòng Lê Lai,

Khiến bồi hồi nhớ lại

Ngày Hội thề Lũng Nhai.

Cuối cùng ông đề nghị

Đức vua cởi áo bào

Để ông mặc, ra trận,

Mở đường huyết xem sao.

Và rồi, đóng giả chúa,

Cưỡi voi phủ lụa vàng,

Ông cùng năm trăm lính,

Xông vào giặc, thét vang:

“Ta là vua Lê Lợi,

Quyết chiến cùng chúng mày!

Đứa nào không muốn sống,

Hãy nhanh chóng ra đây!”

Rồi tả xung, hữu đột,

Ông chém giết hồi lâu,

Cho đến khi đuối sức,

Bị giặc bắt, chém đầu.

Trong khi đó, Lê Lợi

Và binh tướng của ông

Thoát vây, sau lãnh đạo

Cuộc khởi nghĩa thành công.

Cảm vì lòng trung nghĩa,

Vua Lê Lợi cho người

Tìm xác ông chôn cất,

Lập miếu thờ suốt đời.

*

Để củng cố lực lượng,

Năm Một Bốn Hai Ba

Lê Lợi cho người gặp

Đề nghị giặc tạm hòa.

Quân Minh đã chấp nhận.

Ông quay lại Lam Sơn,

Tuyển binh, tích lương thực,

Vẫn nung nấu căm hờn.

Nhưng quân Minh trở mặt

Tháng Mười Hai năm sau.

Và một giai đoạn mới

Của khởi nghĩa bắt đầu.

*

Nghe theo lời Nguyễn Chích,

Lê Lợi và các quan

Năm hăm bốn, quyết định

Đem quân đánh Nghệ An.

Vào tháng Mười năm ấy,

Ông chiếm đồn Đa Căng.

Ở Trà Lân, xứ Nghệ,

Quân giặc phải ra hàng.

Nhân đà thắng, Lê Lợi

Đánh, mở rộng địa bàn.

Sau chưa đầy một tháng

Giải phóng toàn Nghệ An.

Rồi tháng Tám năm tiếp,

Trần Nguyên Hãn, Lê Ngân

Đem một đội quân mạnh

Nhằm phía Nam, tiến dần.

Quân khởi nghĩa nhanh chóng

Đánh tan quân nhà Minh,

Thế chẻ tre, giải phóng

Thuận Hóa và Tân Bình.

Vậy là trong mười tháng

Lê Lợi cùng nghĩa quân

Làm chủ từ Thanh Hóa

Đến tận đèo Hải Vân.

*

Tháng Chín năm Hai Sáu,

Đang thừa thắng, quân ta

Quyết định sẽ Bắc Tiến,

Theo ba mũi đánh ra.

Một mũi chiếm Tây Bắc

Ngăn viện binh Trung Hoa.

Mũi thứ hai giải phóng

Vùng đất sông Nhị Hà.

Mũi này sẽ ngăn giặc

Rút về từ Nghệ An.

Mũi thứ ba, mũi chính,

Tiến thẳng ra Đông Quan.

Được nhân dân ủng hộ.

Cả ba mũi thành công.

Giặc Minh bị cô lập,

Chốt trong thành Thăng Long.

*

Năm Một Bốn Hai Sáu,

Vương Thông, tướng nhà Minh,

Sang Đông Quan tiếp viện

Cùng năm vạn chiến binh.

Hắn quyết đánh Cao Bộ,

Thuộc Chương Mỹ ngày nay.

Các tướng của Lê Lợi

Biết trước âm mưu này,

Nên đã sớm ra lệnh

Lên kế hoạch phục binh

Ở Tốt Động, Chúc Động,

Lặng lẽ chờ quân Minh.

Cuối cùng, khi chúng đến

Nghĩa quân liền xông ra,

Phá tan đội hình giặc,

Gươm và giáo sáng lòa.

Quân Đại Việt thắng lớn,

Bắt mười nghìn quân Minh.

Giết tại trận Trần Hiệp,

Là thượng thư bộ Hình.

Các tướng khác bị giết

Có Lý Đằng, Lý Lương.

Vương Thông may chạy thoát,

Phải liều chết mở đường.

*

Tháng Mười, năm Hai Bảy,

Hai tướng giỏi nhà Minh,

Từ biên giới tràn xuống

Cùng mười vạn viện binh.

Một đạo do tướng giỏi

Là Liễu Thăng cầm đầu

Tiến theo đường xứ Lạng,

Quyết đánh mau, thắng mau.

Đạo khác, tướng Mộc Thạnh,

Từ Vân Nam kéo sang,

Cũng hùng hổ không kém,

Tiến theo đường Hà Giang.

Bộ chỉ huy Lê Lợi

Quyết chặn chân Liễu Thăng.

Tìm cách tiêu diệt chúng,

Không cho xuống đồng bằng.

Tướng nghĩa quân, Trần Lựu,

Được lệnh dụ Liễu Thăng

Đưa vào ổ phục kích

Của ta ở Chi Lăng.

Kết quả, trong trận ấy

Liễu Thăng bị chém đầu.

Tướng Lưu Nhân, Lê Sát

Bắt sống vạn lính Tàu.

Sau khi Liễu Thăng chết,

Tướng Lương Minh lên thay.

Rồi hắn cũng bị giết

Khi chưa kịp ra tay.

Quân ta giỏi phục kích,

Diệt ba vạn quân Minh.

Lý Khánh phải tự tử,

Hắn - thượng thư bộ Binh.

Số lính giặc còn lại

Co cụm ở Xương Giang.

Ta đánh từ nhiều hướng.

Rốt cục, chúng đầu hàng.

Tướng Thôi Tụ, Hoàng Phúc

Cũng đầu hàng quân ta.

Hay tin, tướng Mộc Thạnh

Sợ, rút về Trung Hoa.

*

Sau thất bại của tướng

Mộc Thạnh và Liễu Thăng,

Vua Minh phải tuyên bố

Bãi binh - tức đầu hàng.

Theo tinh thần dân tộc:

Quyết chiến nhưng thân hòa.

Thắng giặc vẫn trải chiếu

Cho chúng rút về nhà,

Năm Một Bốn Hai Bảy,

Lê Lợi và Vương Thông

Cùng nhất trí gặp mặt

Ở Đông Quan, sông Hồng.

Cuộc gặp ấy được gọi

Là Hội thề Đông Quan,

Tức là một thỏa thuận

Để giặc rút an toàn

Trong thời gian năm tháng,

Không cướp bóc của dân,

Không tiến hành chiến sự

Dọc đường chúng rút quân.

Về phần mình, Đại Việt,

Để cho chúng được yên,

Cung cấp đủ lương thực,

Xe ngựa và tàu thuyền.

Các tướng giặc kéo đến

Đứng trước dinh Bồ Đề,

Lạy tạ tướng Đại Việt

Rồi lủi thủi ra về.

Hội thề - Hiệp định ấy

Cho phép mười nghìn quân

Của giặc Minh sót lại

Rút về nước dần dần.

Một trang sử chói lọi.

Một “Hội thề” vinh quang.

Ta, cháu con, phải nhớ,

Để sống cho đàng hoàng.

17

LÊ THÁNH TÔNG (1442 – 1497)

Sau khi giành độc lập,

Đánh đuổi giặc nhà Minh,

Lê Lợi lo xây dựng

Bộ máy nhà nước mình.

Vua nắm mọi quyền lực,

Việc hành chính, việc quân.

Giúp việc vua luôn có

Các quan lớn đại thần.

Triều đình có sáu bộ,

Là bộ Lại, bộ Binh,

Rồi Công, bộ Lễ,

Bộ Hộ và bộ Hình.

Nước chia làm năm Đạo.

Dưới đạo là Phủ, Châu.

Rồi tiếp đến làng, xã.

Mỗi triều có khác nhau.

Quân đội được tổ chức

Kiểu “ngụ binh ư nông”.

Tức thời chiến đánh giặc.

Thời bình về làm đồng.

Lê Thánh Tông cho soạn

Trọn vẹn bộ Luật Hình,

Còn gọi Luật Hồng Đức,

Rõ ràng và nghiêm minh.

Kinh tế được phát triển,

Hài hòa Nông, Công, Thương.

Khai phá đất ven biển.

Nạo vét sông, mở đường.

Lê Lợi cho xây lại

Quốc Tử Giám, trường công,

Cũng là trường đại học

Đầu tiên ở Thăng Long.

Ở các Đạo và Lộ

Có trường riêng của mình.

Ai cũng có quyền học

Và ghi tên thí sinh.

Nhưng có hai đối tượng

Không được học làm quan.

Đó là bọn tội phạm

Và những người hát, đàn.

Là vì vào thời ấy,

Chính quyền quan niệm sai,

Gọi những người đàn hát

Là “xướng ca vô loài”.

Nội dung được giảng dạy -

Sách Đạo Nho giáo điều.

Phật Giáo và Đạo Giáo

Bị hạn chế rất nhiều.

Kỳ thi ở Đạo, Lộ

Được gọi là thi Hương.

Người đậu, thành Hương Cống,

Cũng là bậc khác thường.

Cao hơn là thi Hội,

Tổ chức ở Kinh Thành.

Ai đậu kỳ thi ấy

Được tham dự thi Đình.

Thi Đình chọn tiến sĩ,

Với ba ngôi hàng đầu

Là Trạng Nguyên, Bảng Nhãn

Và Thám Hoa xếp sau.

Những người đậu tiến sĩ

Được nhà vua tặng quà,

Ban áo mũ, tước phẩm,

Vinh quy thăm mẹ cha.

Thời Lê sơ tổ chức

Hăm sáu khoa thi Đình,

Chọn gần nghìn tiến sĩ

Trong vô vàn thí sinh.

Mà thi thời ấy khác,

Khác hẳn thi bây giờ.

Mỗi người một lều chõng,

Và chỉ thi văn, thơ…

Đây là giai đoạn hiếm

Phát triển của non sông,

Đặc biệt dưới triều đại

Của vua Lê Thánh Tông.

Bây giờ ông sẽ kể

Câu chuyện ông vua này.

Một vua hiền, tài giỏi

Loại hiếm có xưa nay.

*

Lê Thánh Tông hoàng đế,

Tên thật Lê Tư Thành,

Một nhà văn hóa lớn,

Một ông vua anh minh.

Ngài đã đưa dân tộc

Lên một kỷ nguyên vàng

Của thời đại phong kiến,

Một trang sử vẻ vang.

Ngài tiến hành cải cách

Nhiều lĩnh vực, nhiều ngành,

Còn mở mang bờ cõi,

Chiếm kinh đô Chiêm Thành.

Mẹ Ngài suýt bị hại

Vì chỉ là tiệp dư,

Nếu không có Nguyễn Trãi

Và Thị Lộ nhân từ.

Hai mẹ con được họ

Đưa đến chùa Huy Văn,

Nay Đống Đa, Hà Nội,

Lánh nạn, sống thanh bần.

Ngẫu nhiên do phe cánh,

Mà Ngài được lên ngôi,

Niên hiệu là Quang Thuận,

Năm Một Bốn Sáu mươi.

Vua liền cho xét lại

Vụ án Lệ Chi Viên.

Minh oan cho Thị Lộ,

Phục danh người đức hiền.

Ngài phục danh, lập miếu

Thờ Nguyễn Trãi ân nhân.

Con cái Trần Nguyên Hãn

Và các vị công thần

Trước từng theo Lê Lợi,

Bị kẻ xấu giết oan,

Giờ được cấp ruộng đất

Và mời ra làm quan.

Những ai trước đổi họ

Thành họ Lê, bây giờ

Có thể dùng họ cũ

Mà không bị nghi ngờ.

Ngài cho sắp xếp lại

Các chức quan trong triều.

Ai đến sáu lăm tuổi

Đều thôi chức, về hưu. 

Lệ cha truyền con nối

Các chức tước xưa nay

Cũng bị Ngài hủy bỏ.

Nhiều người ghét việc này.

Quan phải là người giỏi.

Mở thi chọn nhân tài.

Giỏi mới làm được việc -

Đó là lệnh của Ngài.

Vua đặc biệt chú trọng

Làm ruộng và chăn tằm,

Bắt khai hoang, thêm vụ,

Để có ăn quanh năm.

Ngài còn ra chỉ dụ

Tổ chức lễ hạ điền,

Tức xuống ruộng cày cấy.

Quan phải làm đầu tiên.

Ở mỗi đạo, tức tỉnh,

Vua lập nhà Tế Sinh

Nuôi người già đơn độc,

Cấp thuốc lúc bệnh tình.

Ở nơi nào có dịch,

Quan phải đến tận nơi

Bốc thuốc và châm cứu

Cho từng nhà, từng người.

Thời ấy dân mộ Phật,

Thường có lệ quyên tiền

Xây thêm chùa, vua nói

Đó là điều không nên.

Rằng mộ Phật là tốt,

Nhưng nên mộ trong lòng,

Để tiền làm việc khác,

Nhất là những việc công.

Ngài còn cấm người sống

Khi tổ chức ma chay

Không bày trò đàn sáo

Và ăn uống suốt ngày.

Ngài nói, đã nhận lễ

Thì phải cho rước dâu,

Không bắt người ta đợi

Đến ba bốn năm sau.

Để cư xử đúng mực,

Ngài đặt hăm bốn điều,

Các quan phải giảng giải,

Làm trước để dân theo.

Vua bắt mười hai đạo

Vẽ bản đồ đạo nhà,

Có ghi rõ sông núi,

Thành bản đồ quốc gia.

Ngài đích thân xuống chiếu

Yêu cầu Ngô Sĩ Liên

Viết Đại Việt Sử Ký

Mười lăm quyển, nhiều thiên.

Năm quyển thời Bắc Thuộc.

Mười quyển từ Ngô Quyền

Đến vua Lê Thái Tổ,

Viết theo dạng biên niên.

Vua rất trọng giáo dục,

Khuyến khích học Ngũ Kinh,

Thường đứng làm chủ khảo

Trong các kỳ thi Đình.

Ngài lập lệ danh xướng,

Đọc tên các ông Nghè.

Ai đậu thì ở lại,

Ai trượt phải ra về.

Các ông Nghè, Tiến sĩ

Được Ngài mời vào cung,

Ban áo mũ, dự tiệc,

Thật vinh dự vô cùng.

Rồi vinh qui, mũ lọng,

Họ trở về quê nhà,

Cảm ơn thầy dạy dỗ,

Bái tổ tiên, mẹ cha.

Lê Thánh Tông cổ xúy

Việc thi cử, học hành.

Rất nhiều người đỗ đạt

Rồi thành công, thành danh.

Ông là người khởi xướng

Việc dựng bia ghi tên

Các tiến sĩ Văn Miếu,

Để khích lệ người hiền.

Vua cho xây thư viện

Ở khu Thái Học đường,

Ngay phía sau Văn Miếu,

Vốn xưa là ngôi trường.

Ngài còn xây ký túc

Cho người xa tới đây.

Việc ăn ở và học

Ở ngay trong khu này.

Lê Thánh Tông hoàng đế

Còn là một nhà thơ.

Hơn thế, nhà thơ lớn,

Được yêu đến bây giờ.

Thơ Ngài đẹp, ý nhị,

Uyên thâm mà trữ tình,

Như bức tranh thủy mặc,

Ý và lời lung linh.

Cùng hăm bảy vị khác,

Ngài lập Hội Tao Đàn

Gồm nhị thập bát tú,

Câu lạc bộ thơ quan.

Vua tôi thường xướng họa.

Quan có Thân Nhân Trung,

Đỗ Nhuận và Thái Thuận...

Thật tao nhã vô cùng.            

Rất ham mê văn học,

Nhưng không quên việc binh,

Vua nhắc phải luyện võ

Ngay cả trong thời bình.

Ngài mở hội thi võ,

Cứ ba năm một lần.

Ai trượt bị giáng chức,

Ai đỗ được thăng quan.

Nhờ thế mà tướng sĩ

Rất ham mê tập tành,

Vừa khỏe, vừa đắc dụng

Khi đất nước chiến tranh.

Gây sự với Đại Việt,

Năm một bốn bảy không,

Cùng mười vạn quân thủy,

Vua Chiêm Thành tấn công.

Hắn còn lén sai sứ

Sang cầu cứu nhà Minh.

Cùng hai mươi vạn lính,

Ngài quyết đánh Chiêm Thành.

Tháng Ba năm bảy mốt

Ngài chiếm được Đồ Bàn.

Kinh đô Chiêm thất thủ,

Lính chết hàng chục ngàn.

Ngài nhập vào Đại Việt

Cả miền Bắc nước Chiêm,

Mãi đến tận vùng đất

Nay là tỉnh Phú Yên.

Năm một bốn bảy chín,

Lại có loạn Ai Lao.

Ngài sai Lê Thọ Vực

Năm hướng đánh sang Lào.

Quân Đại Việt đại thắng.

Ai Lao và Chiêm Thành

Đều chấp nhận cống nạp.

Đất nước được hòa bình.

Một đóng góp quan trọng

Của vua Lê Thánh Tông

Là Bộ luật Hồng Đức,

Biên soạn rất dày công.

So với các luật trước,

Luật này tốt hơn nhiều,

Gồm mười ba chương lớn

Và hơn bảy trăm điều.

Nền tảng của bộ luật

Là tư tưởng Đạo Nho,

Luôn lấy dân làm gốc

Để xây dựng cơ đồ.

Một, giữ nghiêm phép nước.

Hai, chống giặc ngoại xâm.

Ba, chấn hưng nông nghiệp.

Bốn, lo công, thương, lâm.

Năm, bài trừ tham nhũng.

Sáu, bảo vệ thuần phong.

Bảy, bênh vực phụ nữ.

Tám, xét xử khoan hồng.        

Ngài nói: “Luật bình đẳng

Với tất cả mọi người,

Với dân chúng cả nước,

Cả ta và các ngươi”.

Có lần Ngài cách chức

Một đô đốc, quan to,

Chỉ vì con người ấy

Có hành vi côn đồ.

Năm một bốn chín bảy

Lê Thánh Tông qua đời,

Hưởng thọ năm lăm tuổi,

Sự nghiệp vẫn sáng ngời.

Là anh hùng dân tộc,

Là một vị anh quân,

Một nhà chiến lược lớn

Với tâm hồn thi nhân,

Vua chấn hưng văn hóa,

Mở mang đất nước mình.

Trong nhị thập bát tú,

Là vì sao lung linh.

18

CÁC NHÂN VẬT NỔI TIẾNG ĐỜI LÊ SƠ

Hôm nay ông sẽ kể

Về một người tài ba,

Là thi hào Nguyễn Trãi,

Làm vẻ vang nước nhà.

Ông là nhà quân sự,

Nhà chính trị đại tài,

Một anh hùng dân tộc,

Có số phận bi ai.

Tiếp đến ông sẽ kể,

Dẫu qua loa vài lời,

Về một số nhân vật

Để tiếng tốt cho đời.

NGUYỄN TRÃI (1380 – 1442)

Khi nói đến Nguyễn Trãi,

Là nói đến người hiền,

Một nhà văn hóa lớn

Và vụ Lệ Chi Viên.        

Ông xuất thân cao quí,

Con của Nguyễn Phi Khanh,

Cháu ngoại Trần Nguyên Đán,

Rất giỏi đường học hành.

Ông sinh ở Chí Ngại,

Huyện Chí Linh, Hải Dương,

Sau chuyển về Thường Tín,

Sống cuộc sống dân thường.

Khi nhà Hồ thành lập,

Bố ông ra làm quan,     

Đứng đầu Quốc Tử Giám,

Được xem là công thần.

Cùng lúc ấy Nguyễn Trãi

Thi đỗ Thái học sinh,

Được bổ làm Chính Chưởng

Nhờ uyên bác, thông minh.

Khi nhà Hồ sụp đổ,

Cùng nhiều quan hàng đầu

Bố ông bị giặc bắt

Rồi đưa về nước Tàu.

Từ Một Bốn Không Bảy

Ông phiêu bạt đó đây.

Không ai biết Nguyễn Trãi

Làm gì thời gian này.    

Năm Một Bốn Một Sáu,

Trong Hội thề Lũng Nhai,

Nguyễn Trãi gặp Lê Lợi,

Anh tài gặp anh tài.

Ông đã trình Lê Lợi

Ba lời khuyên Bình Ngô,

Hết lòng giúp minh chúa        

Xây dựng lại cơ đồ.

Ông là quân sư giỏi,

Một nhà ngoại giao tài,

Người có công rất lớn

Đưa Lê Lợi lên ngai.

Khi công thành danh toại,

Triều nhà Lê, tiếc thay,

Bắt đầu chia phe cánh,

Mâu thuẫn tăng hàng ngày.

Năm Một Bốn Hai Chín,

Trần Nguyên Hãn quyên sinh

Khi Lê Lợi xuống chiếu

Bắt giam người bạn mình.

Nghe lời bọn xu nịnh,

Vua giết bạn thứ hai

Là tướng Phạm Văn Xảo,

Liêm khiết và có tài.

Rồi nhiều công thần khác,

Liên quan hai người này,

Cũng bị giết thê thảm,

Kêu trời, trời có hay.

Đại công thần Nguyễn Trãi

Cũng bị vua giam cầm,

Xem thường, không sử dụng

Và quên lãng nhiều năm.

Khi Lê Thái Tổ mất,

Lê Thái Tông lên thay,

Nguyễn Trãi được trọng dụng,

Dạy cho ông vua này.   

Nhưng rồi lại phe cánh,

Lại chước quỉ mưu ma,

Nguyễn Trãi lại thất sủng

Vì những lời gièm pha.

Năm Một Bốn Ba Tám,

Ông lui về Côn Sơn,

Điền trang của ông ngoại,

Giữa rừng thông xanh rờn.

Và rồi cuối cùng đến

Cái án được lưu truyền

Như tiếng kêu oan ức -

Vụ án Lệ Chi Viên.

Năm Bốn Hai, tháng Chín,

Hai mươi tuổi, Thái Tông

Cùng một đoàn bộ xậu,

Đi tuần ở miền Đông.

Đến Chí Linh, Nguyễn Trãi

Mời vua ghé chơi chùa.

Lúc về, nàng Thị Lộ

Ông cho theo hầu vua.

Nguyễn Thị Lộ lúc ấy

Đã bốn mươi tuổi đời,

Là thiếp của Nguyễn Trãi,

Đa tình và xinh tươi.

Phần vì đẹp, khéo nói,

Phần vì tài văn chương,

Bà được vua gần gũi

Và yêu quí khác thường.

Giữa đường vua dừng lại

Ở quán Lệ Chi Viên,

Tức là quán Vườn Vải,

Nghỉ ngơi và định thiền.

Đêm hôm ấy, bất chợt

Vua đổ bệnh, qua đời.

Chỉ một mình Thị Lộ

Luôn túc trực bên người.

Đến nay vẫn chưa biết

Vì sao vua băng hà.

Chỉ hai người, vua chết

Bên bà, hay trên bà?    

Rồi bà và Nguyễn Trãi

Bị buộc tội tày trời,

Lệnh tru di tam tộc,

Giết ba họ, ba đời.

Mười mấy ngày sau đó,

Lệnh đã được thi hành.

Nguyễn Trãi cùng ba họ

Bị nhà Lê hành hình.

Một anh hùng dân tộc,

Một khai quốc công thần

Đã bị giết thế đấy,

Vô lý và bất nhân.

Ngẫm mà thương số phận

Của các bậc đại thần

Cái thời mông muội ấy,

Cái thời vua hôn quân.

Phù vua và cứu chúa,

Để đưa vua lên ngai.

Vua nhỏ nhen, quay lại

Giết các bậc hiền tài.    

Sau khi Nguyễn Trãi chết,

Các tác phẩm của ông

Bị đốt sạch, phá sạch -

Một cảnh tượng đau lòng.

Những áng thơ tuyệt đẹp

Của một đại thi nhân

Bị biến thành tro bụi

Như xưa ở nước Tần.

Hăm hai năm sau đó,

Lê Thánh Tông lên ngôi,

Minh oan cho Nguyễn Trãi,

Nhưng cũng việc đã rồi.

*

Có truyền thuyết kể lại,

Bố ông, Nguyễn Phi Khanh,

Xưa làm nghề dạy học,

Định cuốc vườn cỏ gianh.

Đêm ông mơ, bất chợt

Có một người đàn bà

Dẫn theo một lũ trẻ

Đến nằn nì xin tha.

Bà xin ông hoãn lại

Thư thư một vài ngày

Để bà tìm chỗ mới

Đi khỏi khu vườn này.

Sáng dậy ông đã thấy,

Lúc dọn vườn, học trò

Giết chết một bầy rắn.

Ông giật mình, thấy lo.

Tối ấy, khi đọc sách

Có con rắn để rơi

Từ trên xà giọt máu,

Rơi xuống đúng chữ “đời”.

Giọt máu trên cuốn sách

Thấm xuống đúng ba trang.

Ông lờ mờ chợt hiểu,

Ngồi lặng yên, bàng hoàng.

Về sau con rắn ấy,

Với ý định trả thù,

Biến thành Nguyễn Thị Lộ,

Đưa ba họ vào tù.         

Khi bà Nguyễn Thị Lộ

Bị dìm chết dưới sông,

Bà lại thành con rắn,

Lẩn trốn dưới đám rong.

Theo các nhà sử học,

Truyền thuyết này lạ đời.

Do nhà Lê bịa đặt

Để lừa dối mọi người.

Sự thật thì vụ án

Do nhà Lê gây ra

Do tranh giành quyền lực

Trong nội bộ hoàng gia.

Chỉ oan cho Thị Lộ,

Phi lý và bất ngờ.

Một vụ án oan khuất.

Đau đến tận bây giờ.

TRẦN NGUYÊN HÃN (? – 1429)

Một trong mười chín vị

Dự Hội thề Lũng Nhai,

Ông là một danh tướng,

Có đức và có tài.

Ông chiến đấu dũng cảm,

Không quản ngại hy sinh

Giúp chủ tướng Lê Lợi

Đánh bại giặc nhà Minh.

Thế mà đời oan nghiệt,

Khi kháng chiến thành công,

Chính vị chủ tướng ấy

Đã nỡ lòng giết ông.

Lời thề Lũng Nhai ấy,

Hỡi ôi nay còn đâu?

Thương cho Trần Nguyên Hãn

Dưới chín suối ngậm sầu.

Xuất thân, Trần Nguyên Hãn

Là dòng dõi họ Trần,

Chắt của Trần Quang Khải,

Nguyễn Trãi - bà con gần.

Ông sinh ở Lập Thạch,

Tỉnh Vĩnh Phúc ngày nay.

Có một số học giả

Không nhất trí điều này.

Sách cũ có kể lại

Ông gánh dầu bán rong,

Tìm người chung chí hướng

Bàn kế cứu non sông.

Cuối cùng Trần Nguyên Hãn

Và Nguyễn Trãi tiên sinh

Hội tụ với Lê Lợi

Cùng chống giặc nhà Minh.

“Tang Thương Ngẫu Lục” chép

Rằng Nguyễn Trãi và ông

Lần đầu gặp Lê Lợi      

Rất không vui trong lòng

Khi thấy vị chủ tướng

Xé thịt ăn bằng tay,

Nhồm nhoàm và thô lỗ,

Nên họ bỏ đi ngay.

Lần thứ hai, khi đến

Thấy Lê Lợi mải mê

Đọc binh thư không chán,

Họ ở lại, không về.

Hai ông được trọng dụng.

Nguyễn Trãi làm quân sư.

Nguyên Hãn làm soái tướng

Gian khổ chẳng hề từ.

Khi còn ở Thuận Hóa,

Ông đánh bại quân Minh,

Dù quân chúng áp đảo,

Trong trận đánh Tân Bình.

Sau đó là chiến thắng

Trong trận Đông Bộ Đầu

Khi ông và Lê Lợi

Đánh ra Bắc cùng nhau.

Ông cũng là chủ soái

Trận đánh thành Xương Giang,

Một trận đánh quyết định

Khiến giặc phải đầu hàng.

Về chức, sau Lê Lợi,

Trần Nguyên Hãn thứ hai,

Cao hơn cả Nguyễn Trãi,

Tạm gác chuyện đức, tài.

Trong danh sách Đại Việt

Ở Hội thề Đông Quan,

Ông chỉ sau Lê Lợi

Khi hai bên nghị bàn.

Năm Một Bốn Hai Chín,

Ông xin phép nhà vua

Được lui về trí sĩ,

Bên vườn thuốc, sân chùa.

Có sách bảo ông nói,

Rằng Lê Lợi bề ngoài

Giống Việt vương Câu Tiễn,

Nên khó ở với ngài.

Câu Tiễn mép như quạ,

Ranh ma, không thực lòng.

Có thể ông nói thế.

Cũng có thể là không.

Hơn thế, vua khó chịu

Khi thấy ông xây nhà

To đẹp như phủ đệ

Mà nghĩ chắc gian tà.

Vua nghi ông phản nghịch,

Nên ra lệnh bắt ông.

Giữa đường ông tự tử

Bằng cách nhảy xuống sông.

Trước khi chết ông nói:

“Hoàng thượng đã cùng ta

Xưa vào sinh ra tử,

Nay nghe lời gièm pha

Mà bắt ta phải chết.

Hỏi trời, trời biết không?”

Trời chưa kịp đáp lại

Thì nước đã dìm ông.

Về sau, Trần Nguyên Hãn

Được nhà Lê minh oan.

Nhưng con cháu nhất mực

Không chịu ra làm quan.

Lê Lợi là minh chủ,

Có lúc đã không minh,

Nhưng nhân dân yêu quí

Vị tướng giỏi của mình.

Nhiều nơi trong cả nước,

Nhất là vùng Sơn Đông,

Nơi ông đã tự tử,

Dựng đền thờ thờ ông.

NGÔ SĨ LIÊN (thế kỷ 15)

Nhà sử học nổi tiếng,

Ông là người hiền tài,

Thi và đậu tiến sĩ

Năm Một Bốn Bốn Hai.

Ông người làng Chúc Lý,

Huyện Chương Mỹ ngày nay,

Chết, thọ chín tám tuổi,

Tuổi hiếm vào thời này.

Ông là tác giả chính

Bộ Sử ký Toàn Thư

Của đất nước Đại Việt,

Gồm hàng chục vạn từ.

Bộ sử mười lăm quyển,

Gồm từ thời Hồng Bàng

Đến Một Bốn Hai Bảy,

Sử nước nhà vẻ vang.

Như nhiều chí sĩ khác

Sống cùng thời với ông,

Ông theo, giúp Lê Lợi

Cho đến khi thành công.

Nhờ ăn nói tài giỏi,

Ông được vua nhiều lần

Gặp giặc Minh, thương thuyết,

Thay mặt cho nghĩa quân.

Ông và Nguyễn Nhữ Soạn,

Em Nguyễn Trãi Tiên sinh

Được giao việc ghi chép

Việc đời và việc binh.

LƯƠNG THẾ VINH (1441 – 1496)

Lương Thế Vinh đỗ Trạng

Năm Một Bốn Sáu Ba,

Học giỏi, hiểu biết rộng,

Lịch thiệp và tài hoa.

Ông là nhà toán học

Nổi tiếng thời Lê sơ,

Viết Đại Thành Toán Pháp,

Giá trị đến bây giờ.

Ông nghiên cứu về Phật,

Viết Thiền Môn Giáo Khoa,

Về triết lý Phật Giáo

Trong lịch sử nước nhà.

Ông còn viết thơ vịnh

Lúc nghỉ ngơi, an nhàn.

Là một trong hăm tám

Tinh tú Hội Tao Đàn.

Là con người xuất chúng

Với trí tuệ phi thường,

Được nhân dân trìu mến

Gọi ông là Trạng Lường.

*

Ông sinh ở Thiên Bản,

Huyện Vụ Bản bây giờ,

Năm Một Bốn Bốn Một.

Nhỏ, đã biết làm thơ.

Ông nổi tiếng nghịch ngợm

Giỏi về môn thả diều.

Sáng dạ, học rất khá,

Dù thường không học nhiều.

Một lần đang chơi bóng.

Bóng rơi xuống hố sâu,

Không thể lấy lên được,

Mọi người đứng nhìn nhau.

Ông lặng lẽ lấy nước

Đổ xuống hố, tất nhiên,

Nước làm quả bóng nổi.

Chỉ cúi xuống nhặt lên.

*

Có truyền thuyết kể lại,

Sứ nhà Minh, Chu Hy,

Nghe tiếng ông tài giỏi,

Không tin, nhưng hiếu kỳ,

Bèn thách ông có thể

Cân con voi được không.

Ông cho voi bước xuống

Chiếc thuyền lớn trên sông,

Rồi đánh dấu ngấn nước.

Đưa voi lên, rồi thay

Con voi bằng đá hộc,

Đúng đến ngấn nước này.

Bây giờ thì đơn giản,

Cân đống đá là xong.

Sứ Minh nhìn, phục lắm,

Nhưng còn muốn thử ông.

Hắn chỉ một trang giấy

Trong cuốn sách khá dày,

Rồi nhờ ông đo thử

Độ dày tờ giấy này.

Ông đã làm việc đó

Rất nhanh và dễ dàng,

Bằng cách đo cả cuốn

Rồi chia cho số trang.

Vị sứ thần kiêu ngạo,

Chỉ còn biết thở dài:

“Nước Nam tuy nhỏ bé,

Mà thật lắm người tài.

Năm Một Bốn Chín Sáu

Lương Thế Vinh qua đời,

Hưởng thọ năm lăm tuổi.

Một con người tuyệt vời.

18

MẠC ĐĂNG DUNG (1483 – 1541)

Thời Lê Sơ thịnh trị

Kéo dài mấy mươi năm

Rất tiếc đã kết thúc

Cuối thế kỷ mười lăm.

Cũng bắt đầu từ đó

Nhà Lê suy thoái dần.

Vua quan lo hưởng lạc,

Không quan tâm đến dân.

Như vua Lê Uy Mục,

Đêm nào cũng tiệc tùng,

Khi uống say, cầm kiếm

Rồi chém giết lung tung.

Nội bộ thì chia rẽ,

Các phe phái tranh quyền.

Công thần xưa bị giết,

Lòng dân rất không yên.

Dười triều Lê Tương Dực,

Trịnh Duy Sản cầm đầu

Một phe phái hiếu chiến,

Suốt mười năm đánh nhau.

Năm Một Năm Một Bảy

Dân chết đói đầy đường,

Thậm chí ở vựa lúa

Kinh Bắc và Hải Dương.

Có nhiều cuộc khởi nghĩa.

Bắt đầu là Nguyễn Tuân

Năm Một Năm Một Một,

Thu hút hàng vạn dân.

Có lần quân khởi nghĩa

Đi thành đoàn rất đông,

Từ Sơn Tây kéo xuống

Uy hiếp thành Thăng Long.

Chỉ một năm sau đó,

Trịnh Hưng và Lê Hy

Nổi lên ở xứ Nghệ,

Sau lan ra Bắc Kỳ.

Ở vùng núi Tam Đảo,

Năm Một Năm Một Năm,

Phùng Chương dấy khởi nghĩa,

Cũng gây được tiếng tăm.

Nhưng quan trọng hơn cả

Là Trần Cảo, Quảng Ninh,

Năm Một Năm Một Sáu,

Với rất nhiều nghĩa binh.

Đầu họ được cạo trọc,

Chỉ chừa ba chỏm con,

Gọi là Quân Ba Chỏm,

Danh tiếng nổi như cồn.

Quân và tướng Ba Chỏm

Đã ba lần tấn công,

Trong đó một lần thắng,

Chiếm được thành Thăng Long.

Vua Lê phải bỏ chạy

Vào Thanh Hóa thoát thân,

Rồi tổ chức chiếm lại,

Cuộc khởi nghĩa tắt dần.

Các cuộc khởi nghĩa ấy

Sớm muộn, bị dập tan.

Nhưng chính chúng đã khiến

Nhà Lê chóng suy tàn.

*

Trong bối cảnh tranh chấp

Các phe phái cung đình,

Cùng loạn lạc, khởi nghĩa,

Bất mãn của dân tình,

Xuất hiện một nhân vật,

Có khí phách anh hùng,

Vốn là một võ tướng.

Đó là Mạc Đăng Dung.

Ông nhanh chóng tiêu diệt

Các thế lực bất bình,

Giữ chức ngang tể tướng,

Nắm hết mọi quyền hành.

Năm Một Hai Năm Bảy,

Ông tiếm ngôi, xưng vương.

Bây giờ ông kể chuyện

Về người này phi thường.

*

Theo truyền thuyết kể lại,

Thì xưa Mạc Đăng Dung

Vốn dòng dõi quyền quí

Nhưng sau thành bần cùng.

Ông làm nghề đánh cá,

Bố mẹ nghề chèo đò.

Bến sông ấy rất rộng,

Thường sóng lớn, gió to.

Có một thầy địa lý,

Nghe đâu là người Tàu,

Được hai người cứu sống,

Nên mang nặng ân sâu.

Để trả ơn, họ mách

Phải táng mộ ông bà

Vào chỗ có long mạch,

Sau sẽ thành vương gia.

Mạc Đăng Dung lập tức

Đem cốt tổ tiên mình

Táng vào nơi được chỉ,

Mong có ngày hiển vinh.

Năm sau, thầy địa lý

Quay lại và bảo ông

Đem một quan tiền mới,

Tức đúng một trăm đồng

Ra ngồi trên con dốc

Cách không xa bến đò,

Thấy ai vác chữ “khẩu”

Trên lưng mình, thì cho.

Ông chờ mãi, chỉ thấy

Một ông lão ra sông,

Đeo trên vai chiếc dặm.

Ông cho ba mươi đồng.

Chiều tối, ông lão ấy

Quay về, ông lại cho

Thêm ba lăm đồng nữa,

Rồi đi xuống chèo đò.

Tối về, nghe kể lại,

Thầy địa lý lầm bầm:

“Vậy nhà ông chỉ được

Làm vua sáu lăm năm.”

*

Đức vua Mạc Thái Tổ

Tên húy Mạc Đăng Dung,

Quê nơi nay là đất

Huyện Kiến Thụy, Hải Phòng.

Theo các tài liệu sử,

Ông là cháu bảy đời

Một trạng nguyên nổi tiếng -

Mạc Đỉnh Chi hơn người.

Ông thời bé nghèo khổ,

Chuyên chài lưới kiếm ăn,

Sau lớn lên, khỏe mạnh,

Đỗ “Lực sĩ xuất thân.”

Rồi thành quân túc vệ

Vào thời nhà Hậu Lê,

Đời vua Lê Uy Mục,

Đang rối ren trăm bề.

Nhờ thông minh, tài giỏi,

Được hoàng gia tin yêu,

Ông nhanh chóng thăng chức

Thành quan lớn trong triều.

Nhà Hậu Lê thời ấy

Yếu hèn và rối tung,

Và dần dần quyền lực

Vào tay Mạc Đăng Dung.

Năm Một Năm Hai bảy,

Ông tiếm ngôi nhà Lê,

Lấy hiệu Mạc Thái Tổ,

Lúc thọ địch bốn bề.

Ông đúc tiền Thông Bảo,

Lo chấn chỉnh triều đình.

Thành Hải Dương được chọn

Làm kinh đô - Dương Kinh.

Năm Một Năm Hai Bảy

Ông nhường con ngai vàng.

Mạc Thái Tông kế vị,

Ông thành Thái thượng hoàng.

Năm Một Năm Bốn Mốt

Mạc Đăng Dung băng hà,

Hưởng thọ năm chín tuổi,

Và trước lúc đi xa

Ông dặn Mạc Phúc Hải

Không lập đàn ma chay,

Mà lo việc xã tắc,

Xây dựng nước sau này.

Như thầy địa lý nọ

Có lần đã lầm bầm,

Các vua Mạc cai trị

Tất cả sáu lăm năm.

*

“Toàn thư” nói nhà Mạc

Đem đất đai nước mình,

Gồm hai châu Quy, Thuận,

Nhục nhã dâng nhà Minh.

Thực ra hai châu ấy

Thủ lĩnh Nùng Trí Cao

Và anh, Nùng Trí Hội,

Dâng Tống từ đời nào.

Người đời sau xác nhận

Ông chỉ nhường ngoại bang

Năm hang động không lớn

Thuộc vùng đất Cao Bằng.

Mà rồi năm hang ấy

Vốn không phải đất mình,

Mà do Đại Việt lấn,

Giờ trả lại nhà Minh.

Ông còn bị chê trách

Vì tự trói, đầu hàng,

Dâng cho giặc đồ cống

Cùng hai bức tượng vàng.

Vì sao ông làm vậy?

Vì nhà Lê, hai lần,

Cầu nhà Minh đánh Mạc,

Mất nước và khổ dân.

Thấy lực mình đang yếu,

Muốn tránh cảnh can qua,

Vua Mạc đành nén nhục,

Quì gối xin giảng hòa.

Nhục, một mình vua chịu,

Mang tiếng xấu với đời,

Nhưng dân tình thoát khỏi

Cảnh máu chảy, đầu rơi.        

Sau cái nhục lần ấy,

Tự trói mình xin hòa,

Ông xấu hổ, lâm bệnh

Một năm rồi băng hà.

Giống như Trần Thủ Độ

Và cả Hồ Quý Ly,

Ông tiếm ngôi người khác,

Hoàn toàn không khác gì.

Vua các triều đại trước

Đã mục ruỗng, yếu hèn.

Theo qui luật lịch sử

Thì triều khác sẽ lên.

Tuy nhiên, có điều khác:

Truất ngôi Lê Cung Hoàng,

Mạc Đăng Dung không giết

Các đại thần quy hàng.

Ông cũng không hề giết

Một ai trong hoàng gia.

Một sự kiện hiếm có

Trong lịch sử nước nhà.

Những di sản kiến trúc

Và văn hóa Lê Sơ

Ông không hề phá hủy,

Nên còn mãi đến giờ.

*

Đức vua Mạc Thái Tổ

Có một thanh Long Đao

Bây giờ còn giữ được,

Thật quí giá nhường nào.

Cháu con ông giữ nó

Suốt năm trăm năm qua,

Nay thờ ở Kiến Thụy

Như vật báu quốc gia.

Đao dài hai mét rưỡi,

Nặng gần ba mươi cân,

Cán làm bằng sắt rỗng

Có chạm hình long vân.

Thanh đao của Quan Vũ

Được nói đến nhiều lần,

Tức Long Đao Yển Nguyệt,

Cũng chỉ ba bảy cân.

Châu Á giờ chỉ có

Hai long đao thế này.

Đao kia thuộc nước Tống,

Ở Trung Quốc ngày nay.

19

NAM BẮC TRIỀU VÀ ĐÀNG TRONG,

ĐÀNG NGOÀI

Khi vua Lê bị phế,

Hầu hết các cựu thần

Đều đi theo nhà Mạc

Hay bỏ chạy thoát thân.

Nguyễn Kim, một tướng cũ,

Rời bỏ xứ Bắc Hà

Vào Tây Bắc Thanh Hóa

Năm Một Năm Ba Ba.

Ông tìm được dòng dõi

Của vua Lê, và ông

Tôn lên thành vua mới,

Gọi là Lê Trang Tông.

Được vua Lào, Sạ Đẩu,

Cho mượn đất Sầm Châu

Để làm căn cứ tạm.

Và một thời gian sau,

Ông đánh chiếm Thanh Hóa,

Mở rộng đất, dần dần

Lập nên một triều mới,

Đóng đô ở Thọ Xuân.

Với danh nghĩa diệt Mạc

Để khôi phục nhà Lê,

Ông tiến hành cuộc chiến

Gây hậu quả nặng nề.

Cuộc chiến ấy được gọi

Chiến tranh Nam - Bắc triều.

Sáu mươi năm dai dẳng,

Làm đất nước tiêu điều.

Hàng tướng Dương Chấp Nhất

Đầu độc ông, Nguyễn Kim,

Năm Bốn Lăm, sau đó

Trịnh Kiểm lên cầm quyền.

Trịnh Kiểm là con rể,

Một vị tướng có tài,

Quyết tiếp tục đeo đuổi

Cuộc chiến tranh kéo dài.

Năm Một Năm Bốn Sáu

Mạc Hiến Tông qua đời.

Triều đình Mạc chia rẽ

Khi chọn người kế ngôi.

Nam Triều nhân cơ hội

Chiếm Nghệ An nhẹ nhàng.

Năm Bảy Hai, Thuận Hóa

Rơi vào tay Nguyễn Hoàng.

Nguyễn Hoàng là con thứ

Của Nguyễn Kim, về sau

Lập nên các chúa Nguyễn

Miền Nam thời kỳ đầu.

Nhưng rồi Trịnh Kiểm chết

Năm Một Năm Bảy Mươi.

Con, Trịnh Tùng, Trịnh Cối

Đánh nhau để giành ngôi.

Trịnh Cối sang hàng Mạc.

Trịnh Tùng lên thay cha.

Cuộc chiến cứ dai dẳng,

Hết đánh rồi lại hòa.

Cuối cùng nó chấm dứt

Năm Một Năm Chín Hai.

Thành Thăng Long bị chiếm.

Nhà Mạc thua, chạy dài,

Lên Cao Bằng cố thủ,

Sống chung với người Man.

Năm Một Sáu Bảy Bảy

Mới chấm dứt hoàn toàn.

TRỊNH - NGUYỄN PHÂN TRANH

Sau khi Nguyễn Kim chết,

Rể, Trịnh Kiểm lên thay.

Ông cũng là đầu mối

Cuộc phân tranh sau này

Giữa hai họ Trịnh, Nguyễn,

Giữa miền Bắc, miền Nam,

Làm đất nước chia cắt

Suốt hơn một trăm năm.

Ông mồ côi từ bé,

Quê Vĩnh Lộc, xứ Thanh.

Thời nhỏ nghèo, khổ cực,

Cũng chẳng được học hành.

Ông là người có hiếu,

Làm thuê nuôi mẹ già.

Sau lớn lên, kiếm sống,

Lưu lạc ra Bắc Hà.

Ông đầu quân làm lính

Cho tướng quân Nguyễn Kim,

Có tài và dũng cảm,

Được Nguyễn Kim rất tin.

Alexandre De Rhodes kể:

“Một lần bị bao vây,

Tướng Nguyễn Kim tuyên bố

Với các tướng thế này:

Ai mở dám đường máu

Cứu được ta, về sau

Ta sẽ gả con gái

Và cho ghi công đầu.”

Trịnh Kiểm liền phi ngựa

Xông vào giặc, tung hoành,

Luôn tả xung, hữu đột,

Cứu được chúa của mình.

Nguyễn Kim, y lời hứa,

Gả con gái cho ông,

Tin yêu, giao trọng trách,

Lập được nhiều chiến công.”

Ông là người độc ác,

Nỡ giết cả Nguyễn Uông,

Tức là giết anh vợ,

Mà không chút xót thương.

Cũng lo anh vợ giết

Mà Nguyễn Hoàng, người em,

Xin vào đánh Thuận Hóa,

Theo lời Nguyễn Bỉnh Khiêm.

Đất Thuận Hóa lúc ấy

Hoang vu và xa xăm,

Do nhà Mạc quản lý.

Kiểm đồng ý, mong thầm

Hoàng sẽ bị giết chết.

Thế mà không, Nguyễn Hoàng

Không những không bị giết,

Còn bám trụ vững vàng.

Hoàng đánh bại quân Mạc,

Thu phục được lòng dân,

Mở rộng vùng chiếm đóng,

Thanh thế càng lớn dần.

Ông bắt đầu bất chấp

Các lệnh từ Thăng Long.

Tự mình cai quản xứ

Sau gọi là Đàng Trong.

*

Một cuộc chiến tranh mới

Thế là đã hình thành.

Chiến trường ác liệt nhất

Là Hà Tĩnh, Quảng Bình.

Từ Một Sáu Hai Bảy

Đến Một Sáu Bảy Hai

Có bảy lần đánh lớn,

Ác liệt và kéo dài.

Nhân dân rất cơ cực

Vì binh đao, mất mùa.

Hai bên đánh nhau mãi,

Nhưng bất phân thắng thua.

Cuối cùng tạm hòa hoãn.

Đất nước chia làm hai.

Sông Gianh là ranh giới

Đàng Trong và Đàng Ngoài.

*

Ngay sau khi kết thúc

Nam, Bắc Triều chiến tranh,

Trịnh Tùng xây phủ Chúa

Ngay bên cạnh triều đình.

Tùng nắm hết quyền lực.

Vua làm vì, làm hề.

Một dạng cai trị mới -

Chúa Trịnh và vua Lê.

Ở Đàng Trong, đất mới,

Bắt đầu từ Nguyễn Hoàng,

Kiểu cha truyền con nối,

Liên tục và vững vàng,

Các chúa Nguyễn cai trị,

Khai khẩn thêm đất đai.

Tình trạng chia cắt ấy

Cứ mặc nhiên kéo dài

Cho đến khi Nguyễn Huệ

Diệt Đàng Ngoài, Đàng Trong,

Cuối thế kỷ mười tám,

Mới thống nhất non sông.

*

Vậy là ông kể hết,

Dẫu chỉ một đôi điều

Về cuộc chiến được gọi

Giữa Nam và Bắc Triều.

Sau đó là giai đoạn

Chúa Trịnh, Nguyễn phân tranh.

Một trăm năm đất nước

Chia cắt bởi sông Gianh.

20

ĐẠO THIÊN CHÚA,

CHỮ QUỐC NGỮ VÀ CHỮ NÔM

Giữa thế kỷ Mười Sáu,

Từ châu Âu, thương gia

Đến làm ăn, buôn bán

Ở nhiều cảng nước ta.

Bắt đầu các giáo sĩ

Một số nước phương Tây

Đến Đại Việt truyền đạo

Cũng vào thời gian này.

Theo sử sách ghi lại,

Giáo sĩ Bồ Đào Nha

Có mặt sớm hơn cả,

Năm Một Năm Ba Ba.

Đó là đạo Thiên Chúa

Ở Giê-ru-xa-lem.

Chúa Giê-su sáng lập

Cách đây hai nghìn năm.

Đạo có ba nhánh lớn

Là Cơ-đốc, Tin Lành

Và Thiên Chúa Chính thống,

Được truyền bá rất nhanh.

Không ít vua Đại Việt

Ngăn cản nó, không thành.

Các giáo sĩ kiên nhẫn

Làm công việc của mình.

Dần dần đạo Thiên Chúa

Được nhiều người tin theo.

Số con chiên thờ Chúa

Và hành lễ càng nhiều.

Theo số liệu chính thức,

Ở nước ta hiện nay

Tám phần trăm dân số

Là tín đồ đạo này.

Chủ yếu đạo Cơ Đốc,

Tòa thánh ở Rô-ma.

Tín ngưỡng được nhà nước

Tôn trọng ở nước ta.

*

Với các nhà truyền đạo,

Các chúa Nguyễn Đàng Trong

Có tỏ ra ưu ái

Hơn Đàng Ngoài Thăng Long.

Ông nhớ vua Nguyễn Ánh

Nói một câu rất hay

Về đạo Cơ Đốc Giáo.

Đại khái ý thế này:

“Đạo Cơ Đốc tốt đẹp,

Rất hợp với lòng ta.

Nhưng ta không theo được,

Vì một lẽ, đó là

Theo đạo này, thật tiếc,

Chỉ một vợ một chồng.

Ta thì muốn hơn thế,

Dẫu ta nói thực lòng,

Rằng cai trị một nước

Dễ, đơn giản hơn nhiều

So với việc quản lý

Mấy bà vợ ta yêu.”

CHỮ QUỐC NGỮ

Thời ấy, các giáo sĩ,

Để truyền đạo của mình,

Đã chép âm tiếng Việt

Bằng chữ cái La-tinh.

Đây là việc không dễ,

Một quá trình lâu dài,

Có nhiều người góp sức,

Không riêng một mình ai.

Trước hết là giáo sĩ

Fran-si-sco Pi-na,

A-ma-ran, tiếp đến

Là cha Bac-bô-za.

Năm Một Sáu Năm Một

Từ điển Việt - La-tinh

Alexandre de Rodes soạn

Được in và lưu hành.

Ông mượn tiếng Hy Lạp

Các dấu Sắc, Ngã, Huyền

Để diễn tả âm ngữ

Rồi cho đánh lên trên.

Thấy thế vẫn chưa đủ,

Ông tự mình nghĩ ra

Các dấu Nặng và Hỏi

Cho hợp với tiếng ta.

Nhờ thế, chữ Quốc Ngữ

Được hoàn thiện, bấy giờ

Nó được dùng ghi chép

Các văn bản nhà thờ.

Tuy vậy, nhờ có cuốn

Từ điển Việt - Bồ - La,

Hơn trăm năm sau đó

Chữ quốc ngữ nước ta

Mới trở nên hoàn thiện,

Gần giống như ngày nay.

Một chữ viết thuận lợi,

Dễ sử dụng hàng ngày.

Nhân tiện, ông muốn kể

Đôi điều về cuộc đời

Cha Alexandre de Rodes,

Theo ông, rất tuyệt vời.

Ông vốn là người Pháp,

Sinh Một Năm Chín Ba.

Sau lớn, ông nhập đạo,

Dòng Tên ở Rô-ma.

Năm Một Sáu Một Chín

Giáo Hoàng đã phái ông

Đến Đông Dương truyền đạo,

Chủ yếu ở Đàng Trong.

Năm Một Sáu Hai Bốn,

Cùng các cha thừa sai,

Ông đi ra miền Bắc,

Truyền đạo ở Đàng Ngoài.

Bị vua Lê trục xuất

Năm Một Sáu Ba Mươi,

Ông sang Ma Cao sống

Trong suốt mười năm trời.

Sau đó ông được cử

Quay lại xứ Đàng Trong,

Năm Bốn Lăm, lần nữa

Người ta trục xuất ông.

Cuối đời, ông được phái

Truyền đạo ở I-ran.

Chết, thọ sáu ba tuổi

Ở thành Ix-pha-han.

Năm kia ông có việc

Sang I-ran mấy ngày.

Dù bận, nhưng có đến

Viếng mộ ông nơi này.

CHỮ NÔM

Đó là chữ Quốc Ngữ,

Được dùng đã nhiều năm.

Trước chúng ta đã có

Ngôn ngữ riêng, Quốc Âm.

Quốc Âm là thứ chữ

Mà bình thường người ta

Gọi chữ Nôm cho tiện.

Suốt nhiều thế kỷ qua

Các triều vua Đại Việt

Đã dùng thứ chữ này

Làm ngôn ngữ chính thức

Trong ghi chép hàng ngày.

Đó là thứ chữ viết

Được chính quyền, nhân dân

Dựa vào chữ người Hán

Mà phát triển dần dần.

Lúc đầu chỉ đơn giản

Mượn chữ Hán tượng hình,

Gọi là chữ “giả tá”,

Để ghi lại tiếng mình.

Sau đó hai chữ Hán

Được ghép lại, để thành

Một chữ Nôm hai nửa,

Gọi là chữ “hài thanh”.

Nửa chữ gợi hiểu ý.

Nửa chữ gợi đọc âm.

Tuy cồng kềnh một chút,

Nhưng tránh được hiểu lầm.

Hiện các nhà khoa học

Chưa thống nhất với nhau

Việc chữ Nôm chính thức

Hình thành đã bao lâu.

Người thì nói lâu lắm,

Có từ thời Hùng Vương.

Có người nói khiêm tốn,

Mới từ thời nhà Đường.

Hiện ta còn giữ được

Văn bản Nôm rất nhiều,

Cả sử, văn, thơ phú

Của các đời, các triều.

Vua Quang Trung ra lệnh

Các văn bản quốc gia

Không được viết chữ Hán,

Mà viết bằng chữ ta.

Chữ Nôm trong văn học

Được sử dụng cũng nhiều.

Nguyễn Du đã dùng nó

Viết áng thơ Truyện Kiều.

Vậy là chữ Quốc Ngữ

Làm chữ Nôm lu mờ

Và rơi vào quên lãng.

Kể cũng tiếc, bây giờ

Chỉ các nhà nghiên cứu

Và sinh viên khoa văn

Mới học nó để đọc

Và tra cứu khi cần.