Cổ Học Tinh Hoa

CỔ HỌC TINH HOA

Cổ Học tinh Hoa - Sách Liệt Tử

NGU CÔNG DỜI NÚI

Thái Hàng và Vương Ốc

Là hai rặng núi xanh

Ở phía nam Châu Ký,

Như một bức tường thành.

Nằm ngay dưới chân núi

Là nhà của Ngu Công.

Chín mươi tuổi, khỏe mạnh,

Hái củi và làm nông.

Khó chịu vì thấy núi

Chắn mất đường lại qua,

Một hôm, trong bữa tối,

Ông nói với cả nhà:

“Ta muốn dùng cuốc xẻng

Dọn hai ngọn núi này.

Nếu mọi người đồng ý

Ngày mai ta làm ngay”.

Cả nhà đều nhất trí.

Chỉ bà vợ lắc đầu:

“Đất đá từ núi ấy

Ông định đổ đi đâu?”

“Xuống Biển Đông, hẳn thế”.

Và rồi sáng hôm sau,

Công việc dời núi ấy

Lập tức được bắt đầu.

Hàng ngày ông đập đá,

Đem đổ xuống Biển Đông.

Giúp sức có con cháu

Cùng láng giềng của ông.

Ngày ngày qua ngày khác,

Cả buổi sáng, buổi trưa.

Năm này qua năm khác,

Cả trời nắng, trời mưa.

Trí Tẩu, một người lạ,

Từ xa đến, bảo ông:

“Già rồi, sao không nghỉ,

Còn làm việc phí công?”

Đáp: “Không việc gì khó.

Chỉ sợ lòng không bền.

Đào núi và lấp biển,

Có chí vẫn làm nên.

Mà tôi làm chưa được,

Thì nối tiếp cha ông

Là cháu con, chút chít.

Lo gì việc không xong”.

*

Nơi xưa hai ngọn núi

Vương Ốc và Thái Hàng

Nay là con đường rộng,

Đi lại rất dễ dàng.

Giải nghĩa:
1. Ký Châu, một trong chín châu đời cổ, nay là vùng Trực Lệ, Sơn Tây phía Bắc sông Hoàng Hà, tỉnh Hà Nam, phía tây sông Liêu Hà, tỉnh Phụng Thiên xưa.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Liệt Tử

VINH KHẢI KỲ

Lần nọ, cùng môn đệ,

Giữa đường núi, đang đi,

Khổng Tử gặp ông lão

Có tên Vinh Khải Kỳ.

Ông lão miệng thì hát,

Tay thì luôn gẩy đàn.

Ra chiều thích thú lắm,

Vui vẻ và an nhàn.

Khổng Tử xuống xe, hỏi:

“Bẩm, tiên sinh hôm nay

Có gì mà vui vậy?

Liệu có vui hết ngày?”

Vinh Khải Kỳ liền đáp:

“Trong vạn vật ở đời

Loài người là quí nhất.

Vui vì tôi là người.

Mà người, như ngài biết,

Đàn ông hơn đàn bà.

Tôi cũng vui vì việc

Tôi không là đàn bà.

Nhiều người chịu bệnh tật,

Cụt chân hay mù đui.

Tôi chin mươi ba tuổi,

Khỏe mạnh, sao không vui?

Khổng Tử cúi đầu đáp:

“Chí lý, thưa tiên sinh.

Ai cũng có đủ cớ

Để vui với chính mình”.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Lã Thi Xuân Thu

NGƯỢC VÀ XUÔI

Ở đời nhiều cái ngược

Mà hóa ra lại xuôi.

Trong khi nhiều cái xuôi

Thực tình lại là ngược.

Người nào đủ tinh tế

Để nhận ra điều này

Sẽ chuyển bại thành thắng

Và đêm tối thành ngày.

Vua nước Kinh lần nọ

Muốn xuất quân đánh Trần,

Sai người do thám trước,

Vì chưa hết phân vân.

Người do thám về báo

Không nên đánh. Vì sao?

Vì nước Trần phòng thủ

Hào sâu và tường cao.

Hơn thế, kho lương thực

Đầy ắp và có nhiều.

Lính và dân luyện tập

Cả sáng và cả chiều.

Quan đại thần Ninh Quốc

Tâu: :Nên đánh. Vì sao?

Vì nước Trần nhỏ bé

Mà hào sâu, tường cao.

Tức dân phải phục dịch

Mệt mỏi cả đêm ngày.

Các kho lương dự trữ

Nghe nói nhiều, luôn đầy.

Cũng có nghĩa dân chúng

Phải sưu nặng, thuế cao.

Lòng dân đang oán hận

Như nồi cơm sắp trào.

Xin bệ hạ quyết đánh,

Đừng do dự, phân vân.”

Vua Kinh nghe, lần ấy

Nhanh chóng chiếm được Trần.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Lã Thị Xuân Thu

ĐÁNH DẤU THUYỀN TÌM GƯƠM

Có người nước Sở nọ

Đi thuyền trên con sông,

Vô tình rơi xuống nước

Chiếc gươm báu cha ông.

Anh ta liền vội vã

Khắc mép thuyền bằng dao

Nơi vừa tuột gươm báu.

Mọi người hỏi: “Vì sao?”

“Thì tôi đang đánh dấu

Chỗ chiếc gươm vừa rơi.

Lúc quay về tìm lại.

Mà sẽ tìm được thôi”.

*

Câu chuyện này được chép

Trong Lã Thị Xuân Thu.

Lã Bất Vi viết nó

Để chế diễu người ngu.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Lã Thị Xuân Thu

XÁC CHẾT CHƯƠNG PHỀNH

Năm ấy nước sông Vĩ

Dâng to, một nhà giàu

Không may có người chết,

Xác trôi dạt vào cầu.

Có một người trong ấp

Đi ngang thấy, vớt lên.

Đòi gia đình người chết

Phải nộp một món tiền.

Ông nhà giàu xót của,

Nghĩ đòi thế quá cao.

Bèn đến hỏi Đặng Tích

Nên xử lý thế nào.

Đặng Tích vuốt râu, nói:

“Yên tâm, đừng chuộc ngay.

Ngoài ông, còn ai khác

Muốn mua xác chết này?”

Còn người kia, chờ mãi

Không thấy ai nộp tiền,

Suốt ruột, tìm Đặng Tích

Xin cho một lời khuyên.

Quan Đại Phu Đặng Tích

An ủi hắn: “Không sao.

Họ không mua của bác

Còn mua của người nào?”

Và thế là chiếc xác,

Bên nọ, chờ bên này.

Không mua cũng không bán

Bị chương phềnh nhiều ngày.

*

Vì ai cũng hám lợi,

Bắt bí nhau, vì tiền,

Cái xác bị hành tội,

Thành thiệt cả đôi bên.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Liệt Tử

LÚC ĐI TRẮNG, LÚC VỀ ĐEN

Có một anh chàng nọ,

Nhân gặp ngày đẹp trời,

Diện chiếc áo màu trắng

Rồi cưỡi ngựa đi chơi.

Khi tới làng bên cạnh

Bỗng nhiên trời mưa to.

Chiếc áo trắng ướt sũng,

Người và ngựa co ro.

Anh chàng vào nhà bạn

Trú tạm, chờ hết mưa.

Rồi mượn bạn chiếc áo,

Màu đen, mặc rất vừa.

Sau đó, đi chơi tiếp,

Mãi chiều tối mới về.

Nhưng vừa vào tới cổng,

Con chó sủa rất ghê.

“Lạ thật, con chó láo.

Sao dám sủa chủ nhà?”

Cô vợ ở trong bếp

Thấy thế liền đi ra.

“Nó sủa vì chiếc áo.

Sáng màu trắng, giờ đen.

Thấy lạ thì nó sủa,

Và cắn nữa, tất nhiên.

Giả sử chàng thấy nó

Chợt thay đổi màu lông.

Sáng đen, chiều bỗng trắng,

Chàng có ngạc nhiên không?”

Cổ Học Tinh Hoa

TĂNG SÂM GIẾT NGƯỜI

Ngày nọ, ở đất Phí

Có vụ giết người nhầm.

Thủ phạm là ai đó

Có tên là Tăng Sâm.

Trong khi, như ta biết,

Tăng Sâm là môn sinh

Của thầy Khổng Phu Tử,

Một người rất hiền lành.

Do trùng tên, có kẻ,

Lần nữa lại hiểu nhầm,

Liền vội vàng chạy đến

Báo với mẹ Tăng Sâm:

“Khủng khiếp, thật khủng khiếp.

Con trai bà giết người!”

“Không thể có chuyện ấy!”

Bà già đáp, chỉ cười.

Lát sau, một người khác

Chạy đến nói: “Tăng Sâm

Đã gây nên án mạng!”

“Vớ vẩn, các anh nhầm!”

Lần thứ ba, có kẻ

Hớt hải chạy vào nhà:

“Tăng Sâm giết người đấy.

Tăng Sâm, con trai bà!”

Lần này thì bà mẹ

Tin là thật, vội vàng

Quẳng con thoi dệt vải,

Vội chạy trốn khỏi làng.

*

Câu chuyện này được chép

Từ Cổ Học Tinh Hoa.

Đây là một bài học

Người xưa dạy chúng ta.

Rằng một điều không thật,

Nhưng chúng ta, người dân

Bị người khác ép buộc

Bắt phải nghe nhiều lần.

Rồi điều không thật ấy,

Chỉ nghe, không được nhìn,

Cuối cùng thành sự thật

Và chúng ta đã tin.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Hậu Hán Thư

ĐỂ LỘC CHO CON CHÁU

Bàng Công tính điềm đạm,

Ít khi tới thị thành.

Thích ở nhà làm ruộng,

Việc được cho là lành.

Chợt thứ sử Lưu Biểu

Một hôm đến chơi nhà.

Đúng lúc ông cùng vợ

Đang cuốc đất trồng cà.

Ông lên bờ tiếp khách.

Vợ vẫn ở dưới đồng.

Lưu Biểu cúi chào, nói:

“Một người giỏi như ông

Sao không lên đô thị

Tìm kiếm một chức quan,

Để lộc cho con cháu,

Đỡ vất vả, lại nhàn?”

Bàng Công đáp: “Đa tạ.

Thường người đời xưa nay

Để “nguy” cho con cháu.

Còn tôi thì đi cày.

Tôi để cái lộc “thiện”,

Là công việc nông gia.

Vừa lành vừa bổ ích,

Hơn vàng bạc đầy nhà”.

Lưu Biểu nghe nói vậy,

Chỉ còn biết thở dài.

Vừa thương vừa kính trọng

Một người có đức tài.

Giải nghĩa:
1. Bàng Công: tức là Bàng Đức Công, người hiền ở đất Tương Dương, đời Đông Hán. Ông không chịu ra làm quan, lên núi Lộc Môn ở ẩn, hái thuốc và làm ruộng kiếm sống với vợ con.
2. Lưu Biểu: người đất Cao Bình đời Đông Hán, làm thứ sử ở Kinh Châu, biết yêu thương dân và trọng người tài.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Thế Thuyết

TỨ ĐỨC VÀ BÁCH HẠNH

Hứa Doãn được bố mẹ

Cưới cho cô vợ hiền.

Chỉ tội kém nhan sắc,

Vừa xấu lại vừa đen.

Ông hỏi vợ, Nguyễn Thị,

Khi bỏ nhà ra đi:

“Đàn bà có tứ đức.

Vậy nàng có đức gì?”

“Dạ, thiếp có tất cả,

Chỉ đức dung không nhiều.

Đàn ông có bách hạnh.

Chàng có được bao nhiêu?”

“Ta có đủ bách hạnh,

Mà đã có từ lâu”.

Nguyễn Thị cung kính đáp:

“Bách hạnh, đức làm đầu.

Chỉ vì thấy thiếp xấu,

Chàng đã bỏ nhà đi.

Tức là thiếu cái đức.

Bách hạnh ấy là gì?”

Hứa Doãn nghe vợ nói,

Thấy hổ thẹn trong lòng.

Suốt đời cố giữ vững

Cái đức của người chồng.

Giải nghĩa.
1. Hứa Doãn: Người đời Tống, có tài văn chương, thi đỗ tiến sĩ, làm quan liêm chính, được lòng dân cảm phục.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Sử Ký

HÀ BÁ LẤY VỢ

Ngày ấy dân đất Nghiệp

Có tục lệ hàng năm

Mua một cô gái đẹp

Rồi chờ đúng đêm rằm

Ném cô xuống dòng nước

Đang cuồn cuộn dưới sông

Để làm vợ Hà Bá.

Một cảnh tượng đau lòng.

Tục lệ mê tín ấy

Có từ bao đời nay.
Quan huyện Tây Môn Báo

Muốn chấm dứt việc này.

Ông thân hành chủ lễ,

Đi thuyền ra giữa song,

Cùng hào trưởng, bô lão,

Ông cốt và bà đồng.

Ông xem mặt cô gái

Rồi nói: “Không, cô này

Không xứng với Hà Bá.

Phải xin hoãn vài ngày”.

Người xuống gặp Hà Bá,

Được giao cho ông đồng.

Ngay lập tức binh lính

Ném ông này xuống sông.

Một lúc sau, ông nói:

“Sao chờ lâu thế này?

Bà cốt xuống xem thử,

Rồi nhanh chóng về ngay”.

Và thế là bà cốt

Bị lính ném xuống sông.

Tiếp đến một hào trưởng,

Rồi thêm một cụ ông.

Chờ mãi vẫn không thấy

Có người nào ngoi lên

Quan huyện Tây Môn Báo

Nói, giả giọng buồn phiền:

“Vậy là thần Hà Bá

Chắc thích sống một mình,

Không muốn lấy vợ nữa.

Tiếc, nhưng thôi, cũng đành”.

Từ đấy dân đất Nghiệp

Không có một người nào

Muốn nhắc đến chuyện cũ,

Và ai cũng thở phào.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Hậu Hán Thư

MÌNH BIẾT, TRỜI BIẾT

Dương Chấn được bổ nhiệm

Làm thái thú Đông Lai.

Nghỉ tại đất Xương Ấp

Sau một chặng đường dài.

Vương Mật, quan ở đấy,

Ra đón tiếp hết lòng.

Là vì xưa, Vương Mật

Được thăng tiến nhờ ông.

Đêm, chờ khi vắng vẻ,

Vương Mật liền vội vàng

Đến gặp riêng Dương Chấn,

Xin lễ một ít vàng.

Dương Chấn nghiêm mặt nói:

“Xưa tôi tiến cử ông

Vì ông là người tốt,

Chứ vì vàng thì không”.

Vương Mật cố nài nỉ:

“Ngài vui lòng nhận cho.

Đêm, không ai nhìn thấy.

Việc kín, ngài đừng lo”.

Dương Chấn nói: “Trời biết.

Tôi biết, và cả ông.

Chí ít ba người biết,

Sao lại bảo là không?

Làm quan phải liêm khiết,

Không tư lợi làm giàu”.

Vương Mật nghe, xấu hổ,

Lui ra, cúi thấp đầu.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Hàn Phi Tử

THẬP BÌ VÀ HUỆ VƯƠNG

Vua Huệ Vương nước Ngụy

Một hôm hỏi Thập Bì:

“Ngươi nghe người ta nói

Về ta những điều gì?”

“Thần nghe người ta nói

Bệ hạ là người nhân,

Tốt bụng với dân chúng,

Hào phóng với quần thần”.

Huệ Vương đắc chí lắm,

Lại hỏi: “Vậy điều này

Sẽ dẫn đến kết quả

Tốt đẹp thế nào đây?”

“Đức ấy của Bệ hạ

Rồi một ngày không xa

Dẫn đến việc vong quốc.

Thật lo cho nước nhà”.

Việt Vương ngạc nhiên, hỏi:

“Ta không hiểu, vì sao?

Nhân từ, thích ban thưởng,

Mất nước là thế nào?”

“Bẩm, vua nhân từ quá

Sẽ dễ dãi cho qua,

Không phạt kẻ có tội,

Không cấm điều xấu xa.

Còn vua quá hào phóng,

Dễ ban thưởng cho người

Không hề có công trạng

Cho vua và cho đời.

Thì dẫu vua nhân hậu,

Vẫn có sự an nguy.

Mất nước cũng không lạ”.

Cung kính đáp Thập Bì.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Trang Tử

ĐÁM TANG CỦA TRANG TỬ

Khi thấy thầy sắp chết.

Các học trò thì thào

Nên tổ chức tang lễ

Nhỏ hay to thế nào.

Trang Tử nghe, bèn nói:

“Các trò khỏi bận lòng.

Ta lấy trời làm quách,

Phong thủy là núi sông.

Hai viên ngọc bích lớn

Là mặt trăng, mặt trời.

Muôn vàn hạt châu báu

Là sao sáng khắp nơi.

Đồ cúng là hoa trái

Và muông thú đời này.

Hương khói luôn nghi ngút

Là gió thoảng, mây bay...

Được chết, về với đất,

Thả hồn theo núi sông.

Thế là mãn nguyện lắm.

Các trò khỏi bận lòng”.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Lễ Ký

THAY CHIẾU KHI CHẾT

Tăng Tử ốm, sắp chết.

Trò - Nhạc Chính, Tử Xuân

Luôn ngày đêm túc trực.

Con - Tăng Nguyên, Tăng Nhân.

Còn có thêm cậu bé

Cầm nến đứng bên ông.

Bất chợt nó lên tiếng:

“Như thế có nên không,

Rằng thầy, theo thứ bậc,

Là kẻ sĩ, túc nho,

Mà chết, nằm trên chiếu

Thuộc vào bậc quan to?”

Tăng Tử giật mình nói:

“À quên, chiếc chiếu này

Của Quý Tôn, nước Lỗ,

Tặng, ta chưa kịp thay.

Ông là bậc quyền quý,

Thuộc vào hàng quân vương.

Chiếc chiếu này không hợp

Với ta, người bình thường”.

Rồi Tăng Tử nằng nặc

Đòi thay chiếc chiếu gai.

Con ông, Tăng Nhân, nói:

“Thưa cha, đợi đến mai”.

Ông đáp: “Nó nói đúng.

Đấng quân tử ở đời

Phải tuân theo lễ nghĩa,

Để không bị chê cười”.

Rồi học trò, con cái

Đành nhẹ nhàng đặt ông

Lên chiếc chiếu gai mới.

Ông mỉm cười hài lòng.

Một lát sau thì chết,

Để lại cho mọi người

Thêm một bài học quý

Về lễ nghĩa ở đời.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Thông Chí

LỆCH THỪA KHÔNG BẰNG NGAY THIẾU

Kiều Lâu là cao sĩ

Nước Tề thời Xuân Thu.

Trung thực và khí khái,

Như một bậc đại phu.

Nhiều nước mời làm tướng,

Ông dứt khoát nói không.

Được Uy Vương kính trọng

Như người thầy, người ông.

Khi chết, ông nghèo lắm.

Chỉ có một chiếc chăn

Không che kín thân thể.

Được đầu thì hở chân.

Tăng Tử đến thăm viếng,

Thấy vậy bảo vợ ông:

“Đắp chéo chăn có thể

Che kín người, nên không?”

Vợ ông đáp: “Không được.

Xin cứ để thế này.

Ông ấy vốn nổi tiếng

Người ngay thẳng xưa nay.

Đắp lệch là trái đạo.

Thà cứ đắp chân phương.

Chồng tôi cả khi chết,

Không muốn trái đạo thường”.

Tăng Tử không dám trái,

Chỉ thầm nghĩ trong lòng:

Một người vợ đạo nghĩa,

Rất xứng đáng với chồng.

Giải nghĩa:
1. Kiều Lâu: người nước Tề, một bậc ẩn sĩ có tiếng thời ấy.

2. Vua Uy Vương đời nhà Chu.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Mai Hiên Bút Ký

CHIẾC QUAN TÀI

Có một nhà sư nọ

Tên là Viên Thủ Hầu,

Trụ trì một chùà lớn

Ở vùng đất Tô Châu.

Sư tu đã đắc đạo,

Kinh và pháp đều thông.

Được mọi người quý mến.

Khách thăm chùa rất đông.

Nhưng nhà sư này lạ,

Luôn đặt chiếc quan tài

Bằng gỗ, trang trí đẹp.

Ngay bên giường của ngài.

Khi có người hỏi chuyện,

Ngài thường đáp thế này:

“Người đời luôn lo nghĩ

Về cuộc sống hôm nay.

Chứ ít ai nghĩ đến

Cuộc đời mình mai sau.

Tức là về cái chết,

Đi đâu và về đâu?

Ở đời sống là dễ.

Chết khó hơn nhiều lần.

Ý nghĩ về cái chết,

Giúp ta vượt khó khăn.

  Mỗi lần tôi gặp khó,

Nhìn chiếc quan tài này,

Dần dần thấy tan biến

Mọi buồn bực trong ngày.

Nó là cái nhắc nhở

Về cuộc sống vô thường,

Nhắc mình khi còn sống

Đừng quên tình yêu thương”.

Giải nghĩa:
1. Tô Châu: huyện Ngô, thuộc tỉnh Giang Tô bây giờ.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Mặc tử

NHUỘM TƠ

Đang trên đường, Mặc Tử

Có việc phải bất ngờ

Nghỉ lại ở làng nọ,

Nhân tiện xem nhuộm tơ.

Lúc đầu tơ đều trắng.

Được nhúng vào mực xanh.

Lát sau, cũng cuộn ấy

Từ màu trắng thành xanh.

Rồi đến các màu khác -

Đỏ, vàng, tím và nâu.

Năm cuộn tơ màu trắng

Bây giờ có năm màu.

Ông bảo các đệ tử:

“Con người cũng như tơ,

Nhân chi sơ bản thiện,

Trong trắng và ngây thơ.

Vì chơi với người xấu,

Mà trở thành xấu xa.

Vì chơi với người ác,

Mà thành kẻ gian tà.

Vậy các trò phải nhớ

Chọn đúng bạn mà chơi.

Chọn tốt thì được tốt.

Sai, phải khổ suốt đời”.

Giải nghĩa:
1. Mặc Tử: người nước Lỗ thời Chiến quốc, họ Mặc tên Địch, làm quan đại phu nước Tống, chủ xướng học thuyết “Kiêm ái”.

Cổ Học Tinh Hoa

THƯ KHỔNG MINH VIẾT CHO CON

Phàm là người quân tử,

Phải tĩnh để tu thân.

Phải kiệm để dưỡng đức.

Sống, phải sống thanh bần.

Muốn tài cần phải học.

Đường sinh ra để đi.

Lười biếng không chịu học

Thì sẽ chẳng biết gì.

Mỗi năm thêm một tuổi.

Chẳng mấy chốc mà già.

Lúc ấy hối không kịp,

Mình thua kém người ta.

Giải nghĩa:

1. Khổng Minh, tức Gia Cát Lượng: người đời Tam Quốc, trước ẩn ở Nam Dương, sau giúp Lưu Huyền Đức nước Thục. Ông là người trí mưu trung nghĩa có tiếng thời Tam Quốc.

Cổ học Tinh Hoa - Sách Tiền Hạc Than

THƯ VIẾT CHO BẠN

Đời có hai cái khó

Là bắc thang lên trời.

Nhưng cũng không bằng khó

Khi phải nhờ vả người.

Đời có hai cái đắng,

Là củ đắng liên sơn.

Nhưng đói ăn, nghèo khổ

Thực ra còn đắng hơn.

Đời có hai cái mỏng,

Là băng mỏng mùa xuân.

Nhưng thói đời bạc bẽo

Còn mỏng hơn nhiều lần.

Đời có hai cái hiểm,

Là hiểm trở núi sông.

Nhưng lòng người khó đoán

Và chẳng bao giờ nông.

Biết được “hai cái” ấy -

Đắng, mỏng, hiểm, lòng người -

Mới mong vượt qua nổi

Cái khó của kiếp người.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Lưu Tử

CON TRÂU BẰNG ĐÁ

Thấy Vua Thục tham ác,

Vua Huệ Vương nước Tần

Muốn cất quân đánh Thục,

Rất muốn đã nhiều lần.

Ngặt vì đường cách trở,

Toàn núi hiểm, rừng dày,

Nên cứ lần lữa mãi.

Cuối cùng có kế này:

Huệ Vương cho lấy đá

Tạc hình một con trâu,

 Ngay sát địa giới Thục,

Cao to bằng mái lầu.

Ông sai người bí mật,

Đều đều và hàng ngày,

Đặt nhiều thỏi vàng mới

Dưới đuôi con trâu này.

Lính Tần vượt biên giới,

Phao tin khắp xóm làng,

Rằng có con trâu đá

Hàng ngày vãi ra vàng.

Vốn tham lam, vua Thục

Liền sai một vạn binh

Mở đường đưa trâu đá

Về tận kinh đô mình.

Vậy là Thục trúng kế.

Huệ Vương liền xuất quân.

Đường rộng đã có sẵn,

Rất nhanh chóng nước Tần

Thôn tính được nước Thục.

Vì tham lam hơn người,

Vua Thục vừa mất nước,

Vừa còn bị chê cười.

Giải nghĩa:
1. Thục: tên nước thời Chiến Quốc, ở vùng đất thuộc Tứ Xuyên ngày nay, sau bị nhà Tần diệt.
2. Tần: nước mạnh thời Chiến Quốc, ở Tân Châu, thuộc tỉnh Cam Túc và Thiểm Tây ngày nay.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Mặc Tử

THỜI LOẠN LẠC

Ai đó bị bắt gặp

Lẻn vào vườn người ta

Để ăn trộm đào, mận,

Thì là điều xấu xa.

Còn xấu xa hơn thế

Là ăn cắp, cướp đường.

Bị lên án, kết tội.

Cũng là chuyện bình thường.

Nhưng nay, thời loạn lạc,

Đem quân cướp nước người,

Xương chất cao thành núi

Thì không ai chê cười.

Hơn thế, còn khen ngợi.

Còn được coi là công.

Lưu danh trong sử sách

Những việc thật đau lòng.

Thế mới biết thiên hạ

Vào thời loạn lạc này

Có mắt mà không thấy

Cái dở và cái hay.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Mặc Tử

GỐC RỄ CỦA LOẠN

Thánh nhân trị thiên hạ

Phải biết loạn từ đâu.
Như thầy thuốc phải biết

Cái gì làm ta đau.

Vậy nguồn gốc của loạn

Từ đâu mà sinh ra?

Loạn là do thiên hạ

Thiếu vắng lòng vị tha.

Hỗn láo với cha mẹ,

Anh và em bất bình

Là gốc rễ của loạn,

Làm tan nát gia đình.

Nước loạn vì ích kỷ,

Không ai lo việc chung.

Vua không thương dân chúng,

Tôi không có lòng trung.

Loạn là khi quan lại

Lo vơ vét làm giàu.

Các chư hầu lớn nhỏ,

Chỉ hằm hè đánh nhau.

Bởi thế sinh ra loạn.

Nước bất an, tiêu điều.

Vậy, gốc rễ của loạn

Là thiếu vắng tình yêu.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Liệt Tử
CŨNG LÀ ĂN TRỘM

Họ Hướng ở nước Tống
Chịu nghèo khổ bao đời.
Ở nước Tề, họ Quốc
Lại giàu có hơn người.

Nên người của họ Hướng,
Do trưởng họ dẫn đầu,
Sang Tề hỏi họ Quốc
Làm sao để thành giàu.

Người họ Quốc bảo họ:
“Rất đơn giản, chúng tôi
Sống bằng nghề ăn trộm,
Rồi thành giàu, dễ thôi.

Mỗi năm trộm một ít,
Tích lại sẽ thành nhiều.
Rồi khá giả, giàu có,
Thừa ăn và thừa tiêu”.

Họ Hướng nghe, cảm tạ.
Về nhà, quyết làm theo.
Sống bằng nghề ăn trộm
Để thoát khỏi cảnh nghèo.

Làm gương, ông trưởng họ
Tối ấy đi trộm trâu.
Không may, ông bị bắt,
Bị đánh đòn rất đau.

Ông sang gặp họ Quốc,
Kêu ca về chuyện này.
Ông kia nói: “Ấy chết,
Bác hiểu sai. Xưa nay

Chúng tôi chuyên ăn trộm,
Nhưng không phải của người.
Mà trộm cái tốt đẹp
Của thiên nhiên, đất trời.

Trời hòa thuận mưa gió
Thì nắm bắt thời cơ
Để trồng lúa, trồng đỗ,
Vì thời tiết không chờ.

Khi sông suối nhiều cá
Thì đánh bắt, đi câu.
Tức trộm của sông suối,
Có cá ăn, thành giàu.

Đó là cái trộm tốt.
Trộm của đất, của trời.
Còn xấu là như bác,
Trộm tài sản của người”.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Giả Tử Tân Thư

TƯỚI DƯA CHO NGƯỜI

Tống Tựu làm quan huyện

Ở một huyện nước Lương,

Nằm sát với nước Sở.

Quan hệ tốt, bình thường.

Quan đình trưởng hai nước

Cùng trồng dưa, có điều

Bên Lương chăm tưới nước

Nên quả mẩy và đều.

Còn dưa bên Sở xấu.

Là vì người trồng lười,

Không chăm bón, tưới nước.

Chỉ suốt ngày ăn chơi.

Hơn thế, còn xấu bụng,

Đêm lẻn sang nước Lương,

Cắt rễ làm dưa chết.

Tin đến tai huyện đường.

Quan tri huyện, Tống Tựu,

Bảo đình trưởng nước mình:

“Không được sang nước Sở

Để làm việc đáng khinh

Là phá dưa của họ.

Mà ngược lại, đêm đêm

Phải lén sang tưới nước

Cho dưa họ tốt thêm.

Một khi dưa họ tốt

Và sai quả như ta,

Họ sẽ không phá nữa.

Hai nước sẽ yên hòa”.

Quan huyện Sở hay chuyện,

Bèn tâu vua Hiền Vương.

Vua sai đem lễ vật

Giao hòa với nước Lương.

Và hai nước từ đó

Hòa hiếu nhiều năm trời,

Nhờ một việc rất nhỏ

Là tưới nước cho người.

Giải nghĩa:
1. Lương: tức nước Ngụy, một nước mạnh thời chiến quốc, phía bắc Hà Nam, phía tây nam Sơn Tây ngày nay.

2. Sở: cũng một nước mạnh thời Chiến quốc, ở Hồ Nam, Hồ Bắc, Giang Tô, Chiết Giang và phía nam tỉnh Hà Nam ngày nay.

3 - Đình trưởng: người chủ coi quán trọ dành cho khách qua lại. Thời ấy cứ mười dặm người ta xây một cái đình như vậy, nên người coi cái đình ấy dược gọi là đình trưởng.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Trang Tử

CÁCH BIẾT LÒNG NGƯỜI

Lòng người sâu và hiểm,

Khó biết hơn biết trời.

Vì trời có quy luật,

Khác hẳn với lòng người.

Mặt có thể quân tử,

Mà lòng dạ tiểu nhân.

Ngoài có vẻ yếu đuối,

Mà vững mạnh tinh thần.

Vậy phải luôn cẩn thận.

Muốn biết rõ lòng ai

Thì cần phải thử thách,

Mà thử thách lâu dài.

Cho ở xa để biết
Lòng trung họ thế nào.
Cho ở gần để biết
Họ tôn kính ra sao.

Cho ăn no để biết
Lời nói và việc làm.
Cho nhiều tiền để biết
Cái đểu và cái tham.

Giao việc lớn để biết
Cái khí tiết một người.
Không tin vào vẻ mặt,

Cũng không tin vào lời.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Bảo Huấn

CÁCH LÀM CHO KHỎI TỨC GIẬN

Nếu bất chợt ai đó

Cư xử hỗn với mình,

Không cần phải to tiếng.

Tốt nhất cứ làm thinh.

Cứ coi như tay áo

Nhỡ vướng vào bụi gai.

Vướng thì lựa mà gỡ.

Trách gì mấy cái gai.

Xong, thản nhiên đi tiếp,

Nhẹ nhàng coi như không.

Một cái gai vớ vẩn

Sao cứ phải bận lòng?

Hãy nhớ ba câu hỏi

Của Mạnh Tử ngày xưa:

Liệu mình đã nhân hậu,

Tốt và thông minh chưa?

Nếu mình cứ cố chấp,

Thì bực suốt ngày đêm.

Thậm chí cả với vợ,

Bố mẹ và anh em...

Giải nghĩa:
1. Ba câu tự phản: ba câu tự hỏi mình, xét lại mình đã thật  nhân hậu chưa, thật lễ độ chưa và đã thật khôn ngoan chưa?

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Thi Tử

THƯỞNG CHO LỜI NÓI PHẢI

Một hôm vua nước Tấn

Đi chơi thuyền trên sông.

Cờ xí bay phấp phới,

Các quan hầu rất đông.

Bất chợt vua Tấn nói:

“Loan Doanh bị chém đầu.

Giờ Loan Phường, con hắn,

Ai biết đang ở đâu?”

Các quan đều im lặng.

Trưởng đội chèo, Thanh Quyên,

Một người tài thất sủng,

Ngừng tay chèo, đứng lên:

“Bẩm bệ hạ hỏi thế

Là ngụ ý muốn gì?”

“Loan Doanh vì phản nghịch

Đã bị tội tru di.

Nhưng con hắn trốn thoát.

Lo hậu họa về sau.

Ta muốn tìm bắt nốt

Và lập tức chém đầu”.

“Bẩm, bệ hạ cho phép

Được nói đúng lòng thần:

Nếu vua lo việc nước

Hợp lẽ trời, lòng dân,

Thì không gì phải sợ

Hậu duệ nhà Loan Doanh.

Chúng có trăm nghìn đứa,

Muốn loạn cũng bất thành.

Ngược lại, vua trễ nãi

Việc triều chính, công đường.

Xã hội thành hỗn loạn,

Nhà nước mất kỷ cương,

Thì những người có mặt

Trên thuyền rồng hôm nay

Đều trở thành hậu duệ

Của họ Loan trước đây”.

Vua Tấn nghe, khen phải,

Bèn thưởng cho Thanh Quyên

Một vạn mẫu ruộng tốt,

Kèm theo rất nhiều tiền.

Giải nghĩa:
1. Tấn: tên một nước thời Xuân Thu, ở vùng Sơn Tây ngày nay.
2. Loan Doanh: người nước Tấn, thời Xuân Thu, làm quan lớn, sau phải tội bị giết cả họ.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Chiến Quốc

DỰ NHƯỢNG BÁO THÙ

Một thời gian, Dự Nhượng

Đi theo Phạm Trung Hàng.

Thấy Hàng không tử tế,

Dự bỏ đi lang thang.

Rồi theo hầu Trí Bá,

Được Trí Bá tin dùng.

Trí Bá bị Tam Tấn

Dồn vào chốn đường cùng,

Rồi giết, cướp hết đất.

Khiến Dự Nhượng đêm ngày

Nuôi chí lớn, tìm cách

Rửa hận mối thù này.

Trong đám bọn Tam Tấn

Triệu Tương Tử là người

Thù ghét Trí Bá nhất,

Mà thù ghét suốt đời.

Hắn cắt đầu Trí Bá,

Lóc hết thịt và da

Để làm cái đi tiểu,

Luôn để trước sân nhà.

Dự Nhượng nghe, căm giận,

Bèn giả làm thợ phu

Xin vào hầu Tương Tử,

Để giết hắn báo thù.

Tiếc là chuyện bại lộ.

May được Tương Tử tha,

Coi là người trung nghĩa.

Sau đó ông về nhà

Cải trang thành thằng hủi,

Lang thang đi xin ăn

Tìm cách giết Tương Tử,

Và giết hụt nhiều lần.

Một hôm, khi biết hắn

Sắp đi ngang qua cầu,

Dự Nhượng trốn trong cỏ,

Chờ đợi hắn rất lâu.

Khi hắn tới, con ngựa

Mãi không chịu bước qua.

Triệu Tương Tử cười nói:

“Chắc Dự Nhượng đấy mà”.

Liền sau đó binh lính

Xuống cầu, bắt được ông.

Tương Tử quát: “Quá đáng,

Trước ta tha, nhớ không?

Sao cứ thù ta mãi?

Trí Bá đã làm gì

Để ngươi yêu đến thế?

Nào, bây giờ nói đi!”

Dự Nhượng ngẩng đầu đáp:

“Vì Trí Bá đãi tôi

Sánh ngang bậc quốc sĩ,

Vậy thì bản thân tôi

Phải đối xử tương xứng.

Tôi quyết phải giết ông.

Tiếc trời chưa phù hộ,

Nên việc lớn chưa xong...”

Triệu Tương tử chép miệng:

“Người này muốn giết ta,

Khắp nơi đều biết tiếng

Vì nhờ được ta tha.

Nhưng lần này thì khác.

Ta không tha nữa đâu”.

Dự Nhượng bỗng cúi hỏi

Trước khi bị chém đầu:

“Trước ông đã độ lượng

Tha cho tôi một lần.

Nay tôi muốn lần nữa

Được ông ban đặc ân.

Xin cho phép tôi chém

Vào chiếc áo của ông.

Chiếc áo ông đang mặc.

Dẫu chết cũng cam lòng!”

Triệu Tương Tử đồng ý,

Cởi áo, treo lên cây.

Dự Nhượng đâm ba nhát,

Rồi kêu to: “Hôm nay

Mối thù đã được trả.

Ơn trời đất anh minh”.

Rồi ông cầm kiếm nhọn

Tự đâm vào cổ mình.

Giải nghĩa:
1. Dự Nhượng: người nước Tấn thời Chiến Quốc, có tiếng là người nghĩa sĩ.

Cổ Học Tinh Hoa

GỐC VÀ NGỌN

Vua nước Tề sai sứ

Dâng lụa đẹp, dâng tiền

Cho Uy Hậu nước Triệu,

Một người có thực quyền.

Bà Uy Hậu tiếp sứ

Không mở thư xem ngay,

Mà hỏi: “Ở bên ấy

Mùa màng mấy năm nay

Có hạn hán, thất bát,

Dân tình có đói không?”

Sứ thần nghe, liền hỏi

Với vẻ không hài lòng:

“Thần vâng mệnh làm sứ

Của vua Tề nước thần.

Sao Thái Hậu chỉ hỏi

Về mùa màng và dân?

Phải chăng thế có nghĩa

Không tôn trọng vua Tề?”

Bà Uy Hậu đáp lại,

Cũng có chút vỗ về:

“Không dám, quả không dám.

Nhưng hạn hạn, mất mùa,

Đói ăn, dân sẽ chết

Thì làm gì có vua?

Dân luôn là gốc rễ.

Ngọn là vua, triều đình.

Vì vậy, hỏi gốc trước

Cũng là chuyện thường tình”.

Giải nghĩa:
1. Tề: tên một nước lớn trong bảy nước thời Chiến Quốc, thuộc địa phận tỉnh Sơn Đông bây giờ.
2. Uy Hậu: mẹ vua Uy Vương, bấy giờ bà có tham dự triều chính.
3. Triệu: tên một nước lớn thời Chiến Quốc, phía nam tỉnh Trực Lệ, phía bắc Tỉnh Sơn Tây ngày nay.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Tân Tự

TỬ UYÊN THÊ

Trần Hằng, thời Chiến Quốc,

Giết vua Tề Giản Công

Để thâu tóm quyền lực,

Rồi lập vua Bình Công.

Xong, ông ta cho lính

Đi bắt Tử Uyên Thê,

Buộc phải thờ chủ mới,

Dưới danh nghĩa vua Tề.

Tử Uyên Thê liền đáp:

“Ông muốn ta giúp ông,

Vì nghĩ ta có Trí,

Nhân và Dũng, đúng không?

Rất tiếc, ta không có

Cả Trí, Dũng và Nhân.

Nếu quả thật có Trí

Ta đã tìm cách ngăn

Không cho ông hành động.

Dũng ư? Dũng càng không.

Có Dũng, ta đã trốn,

Không đứng đây trước ông.

Nếu ta chịu quy phục

Là ta không có Nhân.

Vì vậy, ta không phải

Là người ông đang cần”.

Trần Hằng nghe, cảm phục

Khí phách Tử Uyên Thế.

Không giết, không tù tội,

Liền thả ông cho về.

Giải nghĩa:
1. Trần Hằng: người quyền thế thời Xuân Thu, giết vua Giản Công nước Tề, lập vua Bình Công.
2. Tân Tự: sách của Lưu Hướng, người đời nhà Hán.

Cổ Học Tinh Hoa - Sách Hán Sử

BÀ MẸ CỦA VƯƠNG LĂNG

Vương Lăng người đất Bái,

Một hào trưởng hiền lành.

Thuở hàn vi, Cao Tổ

Quí trọng như người anh.

Ngày vua Hán Cao Tổ

Dựng nghiệp lớn, dấy binh,

Vương Lăng đã đóng góp

Hai nghìn quân của mình.

Nghe tin ấy, Hạng Vũ

Bèn bắt mẹ Vương Lăng

Phải dùng tình mẫu tử

Dụ con trai quy hàng.

Bà mẹ đã tìm cách

Nhắn với con trai mình

Phải thờ Hán Cao Tổ,

Cho dù phải hy sinh.

Rồi bà liền tự tử

Bằng con dao trong tay.

Một tấm gương trung liệt,

Truyền tụng đến ngày nay.

Giải nghĩa:
 1. Cao Tổ: tức là Bái Công, vua đầu tiên của nhà Tây Hán, sau khi diệt nước Tần và nước Sở.
2. Hạng Vũ: tức là Hạng Tịch, khỏe mạnh và tài giỏi hơn người, tranh thiên hạ với Bái Công, sau thua chết ở Cai Hạ.