DANH NHÂN VIỆT 10

 

NGUYÊN PHI Ỷ LAN

(1044 - 1117)   

 

Có một truyền thuyết đẹp,

Đúng hay không bàn sau.

Và theo truyền thuyết ấy,

Có một nàng hái dâu.

 

Nàng, cô thôn nữ ấy,

Rất xinh đẹp, tất nhiên.

Nết na và chăm chỉ,

Không thể không dịu hiền. 

 

Một hôm, đang dưới bãi

Thì xe vua đi qua.

Ấy là vua tìm vợ,

Vì vua đã, đang già.

 

Khỏi nói, các cô gái

Tranh nhau đứng trước ngài.

Họ thích làm hoàng hậu

Và quyết không nhường ai.

 

Thế mà thôn nữ ấy,

Cô gái đang hái dâu,

Vẫn luôn tay, cứ hái,

Thậm chí không ngửng đầu.

 

Vừa hái dâu vừa hát,

Mà cô hát rất hay,

Đến mức vua dừng lại,

Nghe, và lòng say say.

 

Từ tò mò, rồi thích,

Rồi yêu cô gái nghèo,

Vua cho người cung kính

Rước kiệu cô về triều.

 

Rồi lấy nàng làm vợ,

Rồi gì gì, gì gì,

Cuối cùng cô gái ấy

Thành Ỷ Lan chính phi.

 

Ỷ Lan, vì hôm đó

Cô đứng tựa cây lan.

Vừa hồn nhiên, vừa đẹp.

Cũng có người bảo gian.

 

Có một nhà viết sử

Mới viết sách về cô,

Nói bố cô lúc ấy

Làm quan ở kinh đô.

 

Có thể ông biết trước

Việc vua về vùng ông

Nên sai con phục sẵn,

Như phục chim vào lồng.

 

Nên cô mới ra bãi

Vờ chăm chú hái dâu,

Cố tình không chú ý,

Cố tình không ngửng đầu.

 

Vì biết có chú ý

Cũng chẳng ăn thua gì.

Vậy phải làm gì đấy

Thật lãng mạn, ly kỳ.

 

*

Ngoài đời, bà quả thật

Chuyên trồng dâu nuôi tằm.

Tên là Lê Thị Yến,

Quê ở huyện Gia Lâm.

 

Vua đã bốn mươi tuổi

Mà chưa có con trai,

Nên gặp được Thị Yến

Vừa xinh vừa có tài

 

Liền lấy bà làm vợ,

Xây riêng một cung to,

Nay là đình Yên Thái,

Cách không xa Bờ Hồ.

 

Bà sinh hai hoàng tử

Cho vua Lý Thánh Tông.

Con đầu là Càn Đức,

Sau thành Lý Nhân Tông.

 

Thế là vua mãn nguyện,

Được như ước, còn gì?

Nên bà được cất nhắc

Thần phi, rồi Nguyên phi.

 

*

Năm Một Không Sáu Chín

Vua đi đánh Chiêm Thành.

Đem mọi việc quốc sự

Giao cho bà điều hành.

 

Vua đánh mãi không thắng,

Đang có ý lui quân,

Thì biết tin hoàng hậu

Ở Thăng Long được dân

 

Và các quan kính trọng

Vì các việc triều đình

Đều được bà làm tốt.

Vua xấu hổ, giật mình.

 

Đàn bà mà giỏi thế,

Vậy đàn ông thì sao?

Thế là vua quyết định

Lại tung quân đánh vào.

 

Lần ấy vua thắng lớn,

Lấy thêm được ba châu,

Bắt vua Chiêm, Chế Củ,

Phải uốn gối, cúi đầu.

 

*

Tháng Giêng năm Nhâm Tý,

Tức Một Không Bảy Hai,

Thánh Tông lâm bệnh chết,

Lý Nhân Tông lên ngai.

 

Càn Đức mới sáu tuổi,

Còn nhỏ, chẳng biết gì,       

Nên xẩy ra cuộc chiến

Giữa hai bà Hoàng phi.

 

Một bên là Thái hậu

Đang thực nắm quyền hành,

Nhờ có sự ủng hộ

Của Thái sư Đạo Thành.

 

Còn bên kia, yếu thế,

Là Ỷ Lan Thái phi.

Làm mẹ vua còn nhỏ,

Không có quyền hành gì.    

 

Sau được Lý Thường Kiệt

Đứng hẳn về phe mình,

Ỷ Lan giành thế thắng.

Quên hết cả nghĩa tình,

 

Bà bắt con, Càn Đức,

Chôn Thái hậu họ Dương,

Bảy mươi sáu thị nữ

Cùng Thánh Tông, thật thương.

 

Còn Thái sư họ Lý

May không bị giết oan,

Giáng chức thành Tả gián,

Đi coi châu Nghệ An.

 

Vậy là một thôn nữ,

Hiền dịu và xinh tươi,

Vì quyền lực, đã giết

Bảy mươi bảy con người.

 

*   

Nắm toàn quyền triều chính,

Từ Ỷ Lan Thái phi,

Thành Ỷ Lan Thái Hậu.

Sắp tới bà làm gì?      

 

Lần thứ hai nhiếp chính

Năm Một Không Bảy Tư,

Bà lại mời ra Bắc

Lý Đạo Thành Thái sư.

 

Bà quên thù hận cũ,

Giao trọng trách cho ông,

Để cùng Lý Thường Kiệt

Lo gánh vác việc công.

 

Nhờ thế mà đất nước

Được ổn định dài lâu,

Bình Chiêm rồi phá Tống -

Việc này bà công đầu.                   

 

Sử cũ còn ghi lại,

Năm Một Một Không Ba,

Bà lấy tiền công quĩ

Và một phần tiền bà

 

Để chuộc các cô gái

Bị bán cho nhà giàu,

Tìm đàn ông góa vợ

Để họ thành cô dâu.  

 

Vốn là người mộ Phật,

Là người tu tại gia,

Bà xây nhiều chùa, miếu,

Nhất là khi về già.

 

Có người nói, bởi lẽ

Lòng bà không thảnh thơi,

Hối hận vì đã giết

Bảy mươi bảy con người.    

 

Rất có thể như thế,

Cũng có thể là không.

Lịch sử rất sòng phẳng:

Khen khi bà có công.

 

Ngược lại, khi có tội,

Phải mang tiếng với đời.

Không ai có thể thoát

Luật trời và luật người.

 

Bảy mươi tuổi, bà chết,

Ba hầu gái chôn theo,

Những người bà yêu mến,

Tức là những người nghèo. 

 

 

DƯƠNG KHÔNG LỘ

(1016 - 1094)

 

Ngày xưa, thời nhà Lý

Khoảng thế kỷ mười ba,

Có pháp sư tài giỏi

Sống ở thành Đại La.

 

Tên ông là Không Lộ,

Tương truyền người nhà trời,

Giáng trần xuống Đại Việt,

Giúp đời và giúp người.

 

Ngày ấy nước Đại Việt

Rất thiếu sắt và đồng

Đúc chuông, làm vũ khí

Và dụng cụ nhà nông.

 

Có bao nhiêu vàng bạc,

Đá quý và ngọc châu,

Người phương Bắc vơ vét

Đem hết về nước Tầu.

 

Một hôm, Dương Không Lộ

Lên đường sang Yên Kinh,

Định dùng các phép thuật

Mang đồng về nước mình.

 

Ông đến gặp vua Tống,

Hỏi xin một ít đồng

Để đem về Đại Việt

Đúc tượng Phật Bắc tông.

 

“Tôi chỉ xin một ít,

Đủ đựng trong túi này.”

Vua Tống thấy túi bé

Liền đồng ý cho ngay.

 

Đoạn, vua sai thái giám

Dẫn pháp sư vào kho,

Cho lấy gì cũng được -

Vàng, đồng hay sắt thô.

 

Miễn là chỉ được lấy

Đầy một túi, không hơn.

Pháp sư nước Đại Việt

Cúi thấp đầu cảm ơn.

 

Bước vào kho, Ngài thấy

Một con trâu bằng vàng,

To hơn cả trâu thật,

Nghếch mõm, đứng chặn ngang.

 

Vào sâu hơn tí nữa

Là một núi đồng đen

Còn quý hơn vàng bạc,

Thứ kim loại nhà thiền.

 

Rồi pháp sư Không Lộ

Giở phép thuật thần thông,

Mở chiếc túi nhỏ bé

Lấy hết nửa kho đồng.

 

Viên thái giám hoảng sợ,

Liền chạy báo nhà vua.

Vua Tống ra lệnh chém

Vì tội dám trêu đùa.

 

Nhà pháp sư Đại Việt

Có tài nghe tiếng người

Cách xa cả mấy dặm,

Dưới đất và trên trời.

 

Nên ông vội vàng rút,

Chân bước qua tường thành.

Vì đồng nhiều, nặng quá,

Nên không thể đi nhanh.

 

Chợt một đoàn người ngựa

Gấp rút đuổi theo ông.

Pháp sư cắm cổ chạy,

Bỗng gặp một dòng sông.

 

Ông lấy chiếc nón lá

Vứt xuống nước, và kìa,

Nó biến thành chiếc mảng

Đưa ông sang bên kia.

 

Quân nhà Tống bất lực

Đứng nhìn ông qua sông.

Còn pháp sư Không Lộ

Trở về thành Thăng Long.

 

Số đồng mang về được

Đúc chiếc đại hồng chung

Theo khuôn bằng đất sét,

To và đẹp vô cùng.

 

Cuối cùng, chuông được gióng.

Thật to và ngân vang.

Bay sang tận phương Bắc.

Vì đồng là mẹ vàng,

 

Nên trâu vàng nước Tống

Liền chạy về Thăng Long

Thấy thế, sư Không Lộ

Bảo ngừng đánh chuông đồng.

 

Ông nói nếu đánh tiếp,

Tất cả vàng nước Tàu

Sẽ sang Đại Việt hết,

Và lại sẽ đánh nhau.

 

Rồi chiếc chuông lập tức

Được lăn xuống sông Hồng,

Con trâu vàng thấy thế,

Liền lao theo mẹ đồng.

 

Nó vùng vẫy, quằn quại

Liên tục đúng ba ngày,

Thành một vùng sâu hoắm

Bây giờ là Hồ Tây.     

 

Sau đó sư Không Lộ

Lặng lẽ bay về trời.

Ngài trở thành ông tổ

Nghề đúc đồng nhiều nơi.

 

Đời sau, dân sở tại

Xây một ngôi đền thờ

Để nhớ ơn Không Lộ -

Đền Quan Thánh bây giờ.

 

*

Đó là một truyền thuyết.

Không biết đúng hay không.

Nhưng là truyền thuyết đẹp,

Nói về con người ông.

 

Ông xuất thân nghèo khổ,

Chài lưới sống qua ngày.

Quê gốc làng Giao Thủy,

Đất Nam Định ngày nay.

 

Vốn mộ Phật từ nhỏ,

Thông minh và hiền từ.

Tu nhiều năm, đắc đạo,

Được phong làm quốc sư.

 

Thiền sư Dương Không Lộ

Dười triều Lý Thái Tông

Trở thành một vị tổ

Thiền phái Vô Ngôn Thông.

 

Có sử liệu còn chép

Ông theo lệnh triều đình,

Cùng Giác Hải, Đạo Hạnh

Sang Tây Trúc thỉnh kinh.

 

Tháng Sáu năm Nhâm Tuất,

Ông viên tịch nhẹ nhàng.

Hưởng thọ bảy chín tuổi.

Thờ ở chùa Nghiêm Quang.

 

Lý Nhân Tông xuống chiếu

Cho tu sửa lại chùa.

Còn cắt hai mươi hộ

Lo hương khói bốn mùa.

 

 

TÔ HIẾN THÀNH

(1102 - 1179)

 

Là đại thần nhà Lý

Đời Anh Tông, Cao Tông,

Tô Hiến Thành nổi tiếng

Lập được nhiều chiến công.

 

Một lần, ông bệnh nặng.

Tham tri Vũ Tán Đường

Suốt ngày đêm cần mẫn

Lo túc trực bên giường.

 

Gián nghị Trần Trung Tá,

Cũng là một đại thần,

Lại ít khi thăm hỏi

Vì luôn bận việc dân.

 

Thấy khó lòng qua khỏi,

Thái Hậu, mẹ Cao Tông,

Ướm hỏi nếu ông chết

Nên chọn ai thay ông.

 

“Bẩm, chọn Trần Trung Tá.

Người văn võ toàn tài,

Tận trung và liêm khiết.

Ngoài ra không chọn ai”.

 

Thái Hậu nghe, liền nói:

“Tham Tri Vũ Tán Đường

Chăm lo ông nhất mực,

Luôn có mặt bên giường.

 

Trong khi Trần Trung Tá

Có vẻ như vô tình.

Sao ông chọn người ấy

Làm Phụ Chính thay mình?”

 

“Bẩm, bởi vì Thái Hậu

Hỏi người giúp quốc dân,

Chứ không hỏi chọn kẻ

Lo thuốc thang cho thần.”

 

*

Câu chuyện này có thật,

Lưu truyền bao đời nay.

Đủ nói về cái đức

Và nghĩa con người này.

 

Ông sinh làng Hạ Mỗ,

Huyện Đan Phượng, Thăng Long.

Rất công minh, chính trực,

Văn và võ toàn song.

 

Là đại thần phụ chính

Giúp lo việc triều đình.

Ông cầm cân nảy mực

Có nghĩa và có tình.

 

Ông dẹp loạn Thân Lợi

Năm Một Một Bốn Mươi.

Sau, khuyên vua ân xá,

Cứu sống được nhiều người.

 

Noi gương Lý Thường Kiệt,

Ông giúp Lý Anh Tông

Đánh Chiêm Thành, Chân Lạp,

Mở bờ cõi non sông.

 

Không chỉ là dũng tướng,

Ông còn là đại thần,

Giúp triều chính ổn định,

Tận tụy lo cho dân.

 

Ông khoai hoang, lấn biển

Vùng đất sình cửa sông

Ở Thanh Hóa, Nghệ Tĩnh,

Quảng Ninh và Hải phòng.

 

Khi Lý Anh Tông mất,

Lý Tử Cán lên ngôi.

Lúc ấy mới ba tuổi,

Một đứa trẻ mà thôi.

 

Ông được chọn ủy thác

Tạm thay vua cầm quyền.

Nhờ công tâm, chính trực,

Nên việc triều chính yên.

 

Năm Một Một Bảy Chín,

Tô Hiến Thành qua đời,

Khi vua mới Sáu tuổi.

Triều chính lại rối bời.

 

Khi chết, ông di chúc

Trần Trung Tá thay mình

Làm phụ chính giúp nước.

Nhưng thật tiếc, triều đình

 

Không làm theo, vì thế

Sau này Lý Cao Tông

Chỉ ham mê tửu sắc,

Làm Nhà Lý suy vong.