Thơ Cổ Ba Tư - 2

SANAI

Tên đầy đủ của Sanai là Abdulmat Majdud ibn Sanai. Ông sinh năm 1070 ở Gazn và hầu như sống suốt đời ở đấy không đi đâu khác và được coi là nhà lý luận xuất sắc nhất về sufism đương thời. Ông mất năm 1141, hiện vẫn còn mộ và rất được nhân dân tôn kính. Thơ ông thiên về trữ tình triết lý, mang tính huyền bí, đặc biệt nổi tiếng với những bộ thơ lớn trường ca.

THƠ BỐN CÂU

* * *

Người có học thường đói nghèo, ngược lại,

Thằng ngu dốt cứ giàu lên, giàu mãi.

Nhưng thằng ngu có tiền lo mất tiền.

Người giàu chữ luôn suốt đời thông thái.

* * *

Ai mà chẳng buồn phiền - đâu chỉ mình em?

Ai cũng chết, tất nhiên - đâu chỉ mình em?

Tôi, thú thật, đời này không cần gì thêm nữa,

Khi tôi đã có em - chỉ một mình em!

THƠ TRỮ TÌNH

* * *

Đừng giao du với những kẻ thấp hèn,

Kẻo có ngày anh bị vấy bùn đen.

Kia, mặt trời vẫn thường ngày chói lọi,

Nhưng có lúc bị mây mù che tối.

* * *

Tôi gọi gió, nói với gió thế này:

“Gió hãy đưa cô gái ấy về đây.

Hãy bảo nàng người yêu nàng đang đợi,

Đang mòn mỏi mong chờ nàng sẽ tới,

Và rằng yêu đâu phải để xa nhau,

Lại không càng gây cho nhau buồn đau!”

VƯỜN CHÂN LÝ

(trích)

Bạn đã nghe câu chuyện nhỏ này chưa,

Chuyện một người góa phụ dám trách vua,

Lại chính vua Yamin Macmut,

Vốn hào phóng, nổi tiếng hiền như bụt.

Cách nói năng, cư xử của bà này

Khiến giật mình, vua phải cắn móng tay.

Số là ở quê bà, nơi xa cách,

Có tên quan rất tham lam, hống hách.

Hắn bày mưu cướp hết của bà già

Cả ruộng vườn, cả tiền bạc, lợn gà.

Giờ tôi kể các bạn nghe tường tận

Chuyện bà già tới gặp vua, kiện hắn.

Vâng, bà đến gặp vua chốn kinh thành,

Kể vua nghe mọi oan trái của mình.

Từ trên ngai vua nghe xong, tức giận,

Sai viết lệnh để vua trừng trị hắn.

“Bà hãy mang lệnh này về, hắn ta

Phải trả ngay những gì cướp của bà!"

Khi nhận lệnh, tên quan kia không sợ.

Hắn thầm nghĩ: "Nơi này xa, cách trở,

Vua biết gì, con mụ ấy đành thua,

Chắc lần này không quay lại tìm vua".

Thế là hắn, coi thường vua, gian trá

Không trả lại ruộng vườn cho bà góa.

Nhưng bà kia, lại lần nữa lên kinh

Tới gặp vua, nói hết chuyện của mình.

Vua tức giận mắng tên quan láo xược,

Định viết lệnh đưa cho bà như trước.

Bà già kia, vốn bạo dạn xưa nay,

Khi nghe thế, liền đáp lại thế này:

"Dạ, xin thưa, lệnh của vua vĩ đại

Nhưng thực chất chỉ là tờ giấy loại.

Quan không nghe, vẫn tiếp tục hại dân.

Lệnh như thế, thưa vua, con không cần!"

Vua Macmut, dẫu từ tâm, chín chắn,

Khi nghe thế cũng lấy làm tức giận.

Ngài định sai quân lính đánh bà già,

Chợt giật mình nghĩ lại, thấy bà ta

Đã nói đúng: Chủ thông minh, đầy tớ

Không nghe chủ, thì tức là chủ dở.

CHUYỆN VUA MACMUT VÀ BÀ GIÀ

Vua Macmut anh minh, mới đầu xuân,

Cùng tùy tùng đang cưỡi ngựa đi săn,

Thì bỗng gặp một bà già bé nhỏ

Với khuôn mặt nhăn nheo vì đói khổ.

Bà già ấy đứng rụt rè bên đường

Như muốn ngài giúp đỡ, rủ lòng thương.

Vua thấy vậy, bèn cho dừng lại hỏi:

“Bà có gì không vui ư? Hãy nói.

Ta là vua, yêu công lý, giờ bà,

Có chuyện gì cứ nói thẳng với ta!”

Bà già đáp: “Tôi già nua, đói rét,

Nhờ hàng xóm nên đến giờ chưa chết.

Tôi có hai con gái, một con trai.

Cha chúng nó chết rồi, vì thiên tai.

Nay tôi sống bằng làm thuê, cúi nhặt

Từng bông lúa vương rơi sau vụ gặt.

Tôi là thế mà các quan ở đây

Còn ăn cướp và đánh đập hàng ngày.

Như tháng trước, tôi làm thuê cả tháng,

Làm quần quật hàng ngày từ rạng sáng

Để được cho một thùng nhỏ nho tươi.

Thế mà khi mang về nhà, mấy người

Trong đội lính của nhà vua chặn lại

Và lấy hết, không chừa tôi một trái.

Tôi kêu khóc, tôi chống cự, than ôi,

Một thằng lính cầm cây gậy đánh tôi.

Một thằng khác bảo rằng tôi muốn sống

Thì lẳng lặng đi về nhà, câm họng.

Đấy, vua xem, chúng là lính của ngài,

Ở nơi này tôi còn biết kêu ai?

Ngài bắt nói thì giờ tôi đã nói.”

Macmut nghe, đứng lặng người bối rối.

“Vua làm gì, đất nước rộng làm gì?

Thật đau buồn, - ngài nghĩ bụng, - một khi

Lính của ta là cướp ngày như vậy,

Cướp người nghèo và đáng thương nhường ấy!”

Rồi ngài nói: “Ta xin lỗi, đừng lo.

Giờ muốn gì, bà cứ nói, ta cho”.

Bà già đáp: “Cảm ơn vua hào hiệp.

Nhưng thậm chí vua cho - bà nói tiếp -

Cả ngai vua, thì thử hỏi điều này

Có làm tôi và đất nước từ nay

Đỡ khổ hơn, không còn lo bóc lột

Và lính vua, và quan vua sẽ tốt?”

KHOSROW

Abu Muni Nasir Khosrow sinh năm 1004 ở làng Kabađian, thuộc Tatgikistan ngày nay. Ông được hưởng thụ một nền học vấn cao và toàn diện từ nhỏ, từng được bổ làm các chức quan khác nhau, nhưng ông cũng sớm đam mê văn học và tranh thủ làm thơ lúc rảnh rỗi. Ông nhiều lần tới Ấn Độ và châu Phi, là điều giúp nhà thơ mở rộng tầm nhìn và tiếp thu nhiều tư tưởng tiến bộ. Vì thế cuối đời ông bị chính quyền truy bức, phải về sống ẩn ở Umran và mất ở đó năm 1088 trong cảnh bần hàn.

Ông là tác giả một khối lượng lớn những bài thơ trữ tình hazel và các bộ trường ca dài mang tính sử thi và giáo huấn.

      THƠ HAI CÂU

* * *

Anh không biết thì lặng im mà nghe,

Đừng nhận xét, kẻo mọi người cười chê.

* * *

Nếu không muốn phải nghe lời độc ác,

Thì trước hết đừng gièm pha người khác.

* * *

Ai huênh hoang khoe mình hơn người,

Sẽ có lúc phải hối hận suốt đời.

* * *

Ai thời trẻ ham chơi, lười học,

Sau có cái để buồn và khóc.

* * *

Nói và làm phải đi với nhau.

Đừng cái kiểu vàng mạ đồng thau.

* * *

Người ta ác, mình không ác lại.

Bác cái sai chỉ bằng lẽ phải.

* * *

Trong thông minh đã có sự giàu.

Nhưng ngược lại thì không, còn lâu.

* * *

Kiến thức hơn áo đẹp, tất nhiên,

Chí ít vì áo mua bằng tiền.

* * *

Người thực tốt trong lòng luôn sáng.

Đừng để ý vẻ ngoài bóng nhoáng.

* * *

Một người ngu, cái gì cũng hài lòng,

Có thể gọi là hạnh phúc được không?

* * *

Nếu được sinh làm người, đừng làm sói.

Người cao cả không làm điều tội lỗi.

* * *

Lời của anh như vàng, cân thật kỹ.

Đừng bạ đâu cũng nói lời nhảm nhí.

* * *

Ai biết nghe lẽ phải, thông minh,

Sẽ tìm thấy hạnh phúc của mình.

* * *

Việc khó mấy, học rồi cũng làm xong.

Khó là ngồi đọc sách, không nản lòng.

* * *

Đánh giá người qua lòng đức độ,

Chứ không qua áo quần của họ.

* * *

Chỉ có nhờ học vấn mà anh

Cao hơn hẳn người ngồi xung quanh.

* * *

Hãy cúi đầu học người thông minh.

Anh hạ mình là để nâng mình.

* * *

Đời, thực chất là công trường lao động.

Anh vô công, nghĩa là là anh chưa sống.

* * *

Thiếu học vấn và thiếu óc thông minh,

Thì dù giàu, vẫn là thằng cùng đinh.

* * *

Anh ngu dốt, nghĩa là trời bắt tội.

Không thể nói: Tôi không hề có lỗi!

* * *

Học nói hay không khó, miễn là anh

Học im lặng để nghe người xung quanh.

* * *

Điều nghe được chưa hẳn đáng tin

Bằng những cái tự mắt ta nhìn.

THƠ BỐN CÂU

* * *

Các giáo sĩ ngày ăn chay, tung kinh,

Nhưng tối đến lại rượu thịt linh đình

Và trở thành các muffi vĩ đại

Nhờ cái tài đạo đức giả đáng khinh.

* * *

Từ bục giảng, trước đám đông ngô nghê,

Họ thuyết giảng về thiên đường no nê.

Nên chẳng lạ, đám đông tin - cừu đói

Biết được ăn, thường vẫn kêu be be.

* * *

Đời là biển, và anh là con ốc.

Nếu anh biết nâng mình bằng sự học,

Tâm hồn anh, như hạt cát nhỏ nhoi,

Sẽ có lúc tự biến thành hạt ngọc.

* * *

Nếu anh muốn mọc thành cây tươi xanh,

Thì hãy chăm hạt giống có trong anh.

Hãy tưới nó hàng ngày bằng sự học -

Giống, thiếu nước, không đâm chồi, mọc cành.

BỌN CHO VAY NẶNG LÃI

       Hãy “thương xót” phường cho vay nặng lãi:

Chúng giàu có mà luôn luôn sợ hãi.

Nhà chúng to, đầy châu báu, bạc vàng

Nhưng thực chất là địa ngục kinh hoàng.

Trước con mắt của những người tử tế

Chúng đáng ghét, không bằng con chó ghẻ.

Chúng xưa nay chỉ biết đến đồng tiền,

Không ngại ngần bóp cổ đám dân đen.

Trời hại chúng - ngay khi thằng bố chết

Là con chúng đem gia tài tiêu hết.

Bố ki cóp, nhặt từng đồng lâu nay

Giờ thằng con tiêu phá chỉ mấy ngày.

Thà chết khát, đừng uống cùng chúng nó.

Mỗi giọt rượu đều nhuốm màu máu đỏ.

Chúng bẩn thỉu, đáng khinh, sống ở đời

Đến thần chết cũng ngại chạm lên người.

Dưới địa ngục, trong lo thiêu lửa cháy,

Chúng bị quỉ bỏ quên, nằm tận đáy.

ĐÔI ĐIỀU VỀ VUA QUAN

Xin nói qua đôi điều ai cũng biết,

Về vua quan chúng ta, toàn đang ghét.

Mỗi khi vua mở tiệc lớn, tất nhiên,

Dân trong nước lại è cổ đóng tiền.

Khi dự tiệc, các quan to oai vệ

Trước mặt vua xun xoe như nô lệ.

Kẻ khom lưng khúm núm, mặt cầu tài.

Kẻ cúi đầu, rụt cổ, cụp hai tai.

Nếu sáng dậy bỗng dưng vua khó ở,

Cả triều đình mặt tái xanh vì sợ.

Bản thân vua, tên bạo chúa, ngu đần,

Không biết gì ngoài cướp bóc thần dân.

Nếu đức chúa Giê-su mà sống lại,

Vua cũng sai đóng đinh không ngần ngại.

Nhưng con lừa của đức chúa thì không,

Vua cần thịt, nên ôm nó vào lòng.

THỢ THỦ CÔNG

Không ai sướng như người thợ thủ công.

Sống tự do, tự mình thấy hài lòng.

Không chủ nô, mà cũng không nô lệ.

Ngày làm việc, tối về nhà vui vẻ.

Dẫu không phải lúc nào cũng đủ ăn,

Nhưng họ vui, làm cái mọi người cần.

Họ kéo tơ, nung bình, rèn, may vá.

Không hề muốn, không làm điều xảo trá.

Sống chân thật, thích vui đùa, luôn tay

Họ làm việc cần cù ngày lại ngày.

Được cả trời và mọi người mến mộ,

Chính đức vua cũng cần hàng của họ.

NGƯỜI NÔNG DÂN

Nhưng cái nghề thủ công kia rất cần

Cũng vô nghĩa nếu thiếu người nông dân.

Không nghề nào quan trọng hơn cày cấy,

Nghề của chính Ađam xưa, đúng vậy.

Người nông dân bắt cây cối nở hoa,

Đem cái ăn cho tất cả mọi nhà.

Họ cày ruộng, làm vườn, thuần thú vật,

Không cái gì không làm ra từ đất.

Trên thế giới, suốt hàng triệu năm nay

Quả không gì cao quí hơn nghề này.

Và chúng ta, dù là ai, hãy biết:

Không có người nông dân, ta sẽ chết.

LÒNG THAM VÀ THÓI XẤU

Bằng lòng tham, anh đang trói chân mình.

Hãy vứt nó, hãy làm người thông minh.

Của người khác, dẫu nhỏ nhoi, bé tí,

Đừng thèm muốn, đừng có nhìn ghen tị.

Cả những ai nổi tiếng, giỏi, hơn người

Cũng vì tham mà hại mình suốt đời.

Ai ghen tị, tham lam, nhìn sẽ biết,

Da và mắt ủng vàng như xác chết.

Chính lòng tham là kẻ thù của anh,

Phải cảnh giác để mình chống lại mình.

Kẻ tham lam không bao giờ hạnh phúc.

Thà nhìn đói hơn tham, mang tiếng nhục.

LỜI NÓI

Cái miệng đẹp trên mặt người, bé nhỏ,

Mọi tai họa đều nảy sinh từ nó.

Lời nói sai hay ác ý buột ra

Có thể gây rất lắm chuyện phiền hà.

Chưa chắc tốt cả khi lời nói thẳng.

Nên tốt nhất ta chỉ nghe, im lặng.

Còn một khi không thể im, xin anh

Hãy cân nhắc, nói những điều tốt lành.

Nhất là nói lời yêu thương, tán thưởng.

Đó là vàng và làm anh cao thượng.

ĐẠI BÀNG VÀ MŨI TÊN

LÀM BẰNG LÔNG ĐẠI BÀNG

Một lần nọ, đại bàng bay tìm mồi,

Dang rộng cánh, bay khắp núi, khắp đồi.

Từ độ cao lâng lâng, nhìn xuống đất,

Nó bỗng thấy lòng xốn xang, ngây ngất.

"Cả thế giới đang nằm dưới chân ta.

Ta là chúa các loài chim gần xa.

Ai sánh nổi cùng ta về sức mạnh,

Về bay xa, bay cao và sải cánh?"

Trong lúc ấy, đang tự mình khoe mình

Một thợ săn nhìn thấy nó, đừng rình,

Rồi bất chợt một mũi tên nho nhỏ

Lao vút lên, cắm ngay vào người nó.

Từ trên cao rơi xuống đất, sững sờ,

Nó đưa mắt nhìn quanh, chợt bất ngờ

Thấy mũi tên bắn nó rơi, khốn khổ,

Lại được làm bằng chính lông của nó.

Thế mới biết, cũng là chuyện thường tình,

Rằng chính ta nhiều khi mình hại mình.

DÂY BẦU VÀ CÂY ĐA

Có dây bầu mọc bên gốc cây đa,

Rồi bám thân leo lên mãi, thế là

Chỉ trong vòng hai mươi ngày sau đó

Nó nhoi cao hơn cây đa đồ sộ.

Từ độ cao rất cao kia, dây bầu

Chiêm ngưỡng mình, nhìn bốn phía hồi lâu.

Nó lên tiếng hỏi cây đa già cỗi:

"Này anh bạn, năm nay bao nhiêu tuổi?"

"Ta đã sống hai trăm năm có lẻ."

"Hai trăm năm mà anh sao lùn thế?

Hãy nhìn tôi, mới sống hai mươi ngày

Đã mọc tốt, cao hơn anh thế này!"

Dây bầu nói, nhìn cây đa đắc thắng,

Còn cây đa vẫn thản nhiên im lặng.

Vì nó biết sẽ chẳng còn bao lâu

Mùa đông đến, gặp giá lạnh, dây bầu

Sẽ lụi chết. Và chết theo cùng nó

Là những lời khoe khoang ngu ngốc nọ.