Việt Nam Lược Sử

Việt Nam Lược Sử Diễn Ca 

TRẠNG TRÌNH NGUYỄN BỈNH KHIÊM (1491 - 1585)

Hôm nay ông kể chuyện

Về một người tuyệt vời,

Một nhà thơ, ông trạng,

Buổi Mạc - Lê giao thời.

Vâng, đúng một ông trạng,

Dân gian gọi trạng Trình,

Nguyễn Bỉnh Khiêm, phải nói,

Cực giỏi và thông minh.

Nào, ông bắt đầu kể.

Cũng không dài lắm đâu.

Các cháu nghe, cố nhớ.

Nào, chúng ta bắt đầu.

*

Có một anh chàng nọ,

Nghèo, chẳng còn gì ăn.

Vợ chau mày, con đói,

Anh ta ngồi bần thần.

Bất chợt, anh ta nhớ,

Hình như xưa tổ tiên

Để lại chiếc ống quyển,

Dặn lúc nào thiếu tiền

Hay tiệt hết đường sống,

Gia cảnh quá bần hàn,

Thì mở ra, trong đó

Có bức thư gửi quan.

Chiếc ống quyển nhỏ bé

Giấu kỹ trên xà nhà,

Qua nhiều đời, ám khói

Được lấy xuống, mở ra.

Bên trong có thư thật.

Anh ta mang bức thư

Đến nhà quan sở tại,

Vẫn chưa rõ thực hư.

Lúc ấy quan đang nghỉ,

Nằm đọc sách trong nhà.

Thấy báo thư Cụ Trạng,

Liền vội vàng đi ra.       

Quan vừa đi đến cửa,

Bỗng nhiên có thanh dầm,

Chắc lâu ngày bị mọt,

Rơi đúng chỗ quan nằm.

Quan hoảng hồn, thoát chết,

Liền mở thư ra xem.

Thư có dấu, chữ ký

Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm.

Bức thư ngắn, chỉ viết:

“Tôi cứu ông vừa rồi.

Vậy xin ông giúp đỡ

Cháu bảy đời của tôi.”

*

Nguyễn Bỉnh Khiêm là Trạng,

Một thi nhân diệu kỳ,

Một đại quan chính trực

Và một nhà tiên tri.

Ông sinh ở Vĩnh Lại,

Nay Vĩnh Bảo, Hải Phòng.

Đúng vào thời thịnh trị

Của vua Lê Thánh Tông.

Tên thật Nguyễn Văn Đạt,

Hiệu Cư Sĩ Bạch Vân,

Mẹ là Nhữ Thị Thục,

Giỏi tướng số, thơ văn.

Bà là con quan lớn,

Khó tính khi kén chồng,

Mãi đến lúc luống tuổi

Mới chịu lấy cha ông,

Tức là Nguyễn Văn Định,

Tài năng loại thường thường,

Có tướng sinh quí tử,

Sau dễ thành đế vương.

Để con thành hoàng đế,

Bà đã bắt bố ông

Mười hai giờ đêm ấy

Mới được vào động phòng.    

Bố ông, chắc nóng vội,

Vào sớm hơn ít nhiều,

Nên con bà, thật tiếc,

Chỉ đại thần trong triều.

Sau chuyện ấy, bà giận,

Về với bố mẹ mình,

Rồi lấy ông chồng khác,

Rồi tính giờ, năm sinh,

Bà sinh được Trạng nữa,

Lại Lưỡng Quốc Trạng Nguyên,

Trạng Bùng, Mai Nham Tử,

Phùng Khắc Khoan, đại hiền.                    

Nguyễn Bỉnh Khiêm từ nhỏ

Được bà mẹ cầu kỳ

Dạy đến nơi đến chốn,

Không sót một môn gì.

Về sau, khi khôn lớn,

Tìm thầy tận xứ Thanh,

Lương Đắc Bằng, bảng nhãn,

Giúp hoàn thiện học hành.     

Ông thầy này uyên bác,

Từng là quan đại thần,

Sau từ quan, chán nản,

Về quê sống thanh bần.

Cậu trò Bắc học giỏi,

Chăm chỉ và thông minh,

Được thầy trước khi chết

Tặng “Thái Ất Thần Kinh”.

Đó là cuốn sách quí

Ông mang từ nước Tàu,

Về Chu Dịch, bói toán,

Bắt phải học thuộc làu.          

Thời ấy chính sự loạn,

Nguyễn Bỉnh Khiêm ở nhà,

Không bon chen thi thố

Chín kỳ thi đại khoa.

Khi nhà Mạc thành lập,

Đời ít nhiều tạm yên,

Ông mới ra thi cử,

Lập tức đậu Trạng nguyên.

Năm ấy bốn lăm tuổi,

Ông được bổ làm quan

Đông Các Đại học sĩ,

Lo soạn thảo công văn.

Ông nhanh chóng thăng tiến,

Đến chức Tả Thị lang

Của bộ Hình, bộ Lại,

Bạn của Thái thượng hoàng,

Tức vua Mạc Thái Tổ.

Tiếc là ông vua này

Đã qua đời quá sớm

Để ấu chúa lên thay.

Chính sự lại nát bét,

Đói kém, mất lòng dân.

Ông dâng sớ đòi chém

Mười tám tên lộng thần.

Trong mười tám tên ấy

Có con rể, Phạm Dao.

Thế mới biết quan Trạng

Chính trực đến mức nào.

Vua không chấp thuận sớ.

Năm Một Năm Bốn Hai,

Sau tám năm tại vị,       

Ông về với trúc mai.

Nhưng hai năm sau đó

Vua Mạc lại mời ông

Làm Thượng thư bộ Lại,

Tước hiệu Trình Quốc công.

Cũng nhờ tước hiệu ấy

Ông trở thành Trạng Trình.

Một đại thần hòa nhã,

Liêm khiết và công minh.

Bảy ba tuổi, từ chức,

Ông dựng Am Bạch Vân,

Tức là Lều Mây Trắng,

Rồi xây Quán Trung Tân.

Thỉnh thoảng vua có việc

Lại đón ông vào kinh.

Các quyết định quan trọng

Đều hỏi ý Trạng Trình.

Ông mở lớp dạy học

Bên bờ sông Tuyết Giang.

Nhiều học trò vinh hiển,

Thành một danh sách vàng.

Vào cuối năm Ất Dậu,

Tức Một Năm Tám Năm,

Ông qua đời lặng lẽ

Ở tuổi đời chín lăm.

Đích thân Mạc Đôn Nhượng

Cùng các quan đại thần

Về quê ông cúng viếng

Để bày tỏ tình thân.

Vừa là nhà chính trị,

Nhà tiên tri đại tài,

Ông là nhà thơ lớn,

Sáng tác khoảng nghìn bài.

Cả chữ Nôm, chữ Hán,

Thơ ông thật trữ tình,

Về thiên nhiên, sông nước,

Về thế thái, nhân tình.

Về số, ông là nhất

Trong năm trăm năm thơ.

Về chất, cũng loại nhất,

Đọc, không thể hững hờ.

Tuy nhiên, phải thừa nhận

Ông nổi tiếng ở đời

Nhờ những bài sấm ký

Về sự việc, về người.     

Thật lạ, nhiều tiên đoán

Lại rất đúng sau này,

Như việc quân Pháp phá

“Tan tành Cổ Am Mây.”

Hay việc ông đoán đúng

Thế chiến lần thứ hai.

“Diễn ra năm Thân - Dậu”,

Tàn khốc và kéo dài.

Năm Một Năm Sáu Tám,

Nghe lời khuyên của ông

Mà Nguyễn Hoàng yên chí

Vào lập nghiệp Đằng Trong.

Ở Thăng Long, Trịnh Kiểm

Muốn bỏ Lê, lên ngôi,

“Thờ Phật thì ăn oản”,

Ông nói thế, đành thôi.

Trước khi mất, nhà Mạc

Đến hỏi kế dài lâu.

Đáp: “Đất Cao Bằng nhỏ,

Nhưng lợi thế về sau”.

Nhờ thế mà nhà Mạc

Đã chọn vùng đất này

Lập căn cứ, lánh nạn,

Tồn tại thêm nhiều ngày.

TRUYỀN THUYẾT VỀ TRẠNG TRÌNH

Có không ít truyền thuyết

Về Trạng Trình xưa nay.

Nhân tiện ông sẽ kể

Thêm vài chuyện thế này.

Hồi học ở Thanh Hóa

Với Bảng nhãn họ Lương,

Ông được thầy rất quí

Vì thông minh khác thường.  

Đến mức trước khi chết

Thầy truyền lại cho ông

Cuốn “Thái Ất” quí giá

Mà thầy đã thuộc lòng.

Cuốn sách rất khó hiểu

Do đạo sĩ Triệu Nga

Rất nổi tiếng Đời Tống

Đúc kết rồi soạn ra.

Thầy có người cùng họ

Làm quan, sống bên Tàu,

Tên là Lương Nhữ Hốt,

Chỗ thân tình từ lâu.

Một lần thầy đi sứ,

Sang gặp lại người này.

Ông cho thầy cuốn sách,

Lưu giữ đến hôm nay.

Thực ra cuốn sách ấy,

Dẫu uyên bác, thông minh,

Bỉnh Khiêm chưa hiểu lắm,

Nhưng luôn giữ bên mình.

Lại nói, rời Thanh Hóa,

Đời loạn, chưa muốn thi,

Ông theo một hảo hán

Tên là Lý Hưng Chi.

Có lần, khi phiêu bạt,

Cùng vị hảo hán này

Ông vượt qua biên giới,

Sống tạm giữa rừng cây.        

Một sáng nọ, tỉnh dậy,

Ông thấy một ông già

Dáng dị thường, quắc thước,

Cứ lởn vởn quanh nhà.

Ông già ấy, thật lạ,

Cứ nhìn ông chằm chằm,

Tay mân mê bối rối

Chiếc gậy trúc đang cầm,

Nguyễn Bỉnh Khiêm ra hỏi.

Ông đáp: Đi ngang qua

Thấy có luồng khí lạ

Bốc lên từ mái nhà.

Và rằng ông vất vả

Tìm kiếm khắp đó đây

Một cuốn sách rất quí, 

Tìm đã hai năm nay.

Khi ông già được hỏi

Cuốn sách đó là gì,

Ông đáp: Đó là cuốn

“Thái Ất Kinh tiên tri”.

Rằng thầy tôi ngày trước

Đem tặng nó một người

Là sứ thần Đại Việt,

Rồi người ấy qua đời

Trao nó cho môn đệ.

Giờ tôi tìm người này.

Vì thấy có khí lạ,

Nên tôi đã đến đây.

Người ấy có cuốn sách,

Nhưng cũng chẳng làm gì

Khi không có lời giải

Để hiểu lời tiên tri.

Tôi thì có lời giải,

Thầy trao khi qua đời.

Khi tìm được cuốn sách,

Sẽ có ích hai người.

Nguyễn Bỉnh Khiêm nghe thế,

Liền lẳng lặng vào nhà,

Lấy cuốn sách “Thái Ất”,

Hai tay đưa ông già.

Ông già nhìn thấy nó,

Sụp xuống lạy rất lâu.

Rồi ông chăm chú đọc,

Đọc và giảng từng câu.

Hai người đọc, bàn luận

Bảy ngày bảy đêm dài.

Đọc và hiểu mọi chuyện

Quá khứ và tương lai.

Rồi cả hai vội vã,

Chia tay, người một nơi

Sợ hãi vì phạm thượng

Do hiểu được ý trời.

Ông già lên phương Bắc.

Nguyễn Bỉnh Khiêm một mình

Về nước, thi, đỗ trạng,

Rồi sau thành Trạng Trình.

*

Có một anh trò giỏi

Đến thăm thầy Trạng Trình.

Hôm ấy ba mươi Tết,

Ông đang ở làng mình.

Hai người đang bàn luận

Về tướng số, tử vi,

Về nhân tình thế thái,

Về sấm ký, tiên tri.

Bỗng ngoài cổng ai đó

Bảo có việc muốn nhờ.

Ông sai anh đầy tớ

Bảo người ấy hẵng chờ.

Rồi thầy trò nhà Trạng

Cùng bấm quẻ tử vi

Để đoán biết người ấy

Sang đây để làm gì.       

Cả hai người bốc quẻ,

Trúng “thiết đoản, mộc trường”.

Tức “gỗ dài, sắt ngắn.”

Một quẻ rất bình thường.

“Theo con, người ấy đến

Để hỏi mượn chiếc mai.

Chiếc mai lưỡi sắt ngắn,

Mà cán gỗ lại dài.”

Quan Trạng nghe, liền đáp:

“Theo ý thầy, ông này

Đến để mượn chiếc búa.

Mời ông ta vào đây.”

Và rồi ông hàng xóm

Bước vào, chào hai người,

Hỏi mượn tạm chiếc búa,

Lúc ra về, mỉm cười.

Thấy học trò ngơ ngác,

Thầy Trạng nói ôn tồn:

“Con bấm quẻ rất khá,

Ta có lời khen con.

Nhưng đúng quẻ chưa đủ,

Còn phải đoán, phải suy.

Hôm nay ba mươi Tết,

Hỏi mượn mai làm gì?

Phải chăng là mượn búa?

Cũng “thiết đoản, mộc trường”

Để bổ củi, nấu bánh,

Đơn giản và bình thường.      

*

Lúc nãy ông vừa nhắc,

Nguyễn Bỉnh Khiêm, Trạng Trình,

Có một người em nữa,

Cũng Trạng, rất thông minh.

Tuy chưa hề đỗ Trạng,

Nhưng dân gọi trạng Bùng,

Ông, một người uyên bác,

Có khí phách anh hùng.

Chắc các cháu còn nhớ,

Đó là Phùng Khắc Khoan,

Người có nhiều giai thoại

Lưu truyền trong dân gian.

Các cháu kiên nhẫn nhé.

Ông kể nốt hôm nay,

Chỉ sơ qua vài nét

Về ông Trạng Bùng này.

PHÙNG KHẮC KHOAN

Phùng Khắc Khoan nổi tiếng

Là một người tài, hiền.

Ông mới đậu Hoàng giáp,

Chưa hề đậu Trạng nguyên,

Nhưng được gọi là Trạng,

Chính xác là Trạng Bùng,

Vì quê ở Thạch Thất,

Và sinh ở làng Bùng.

Nghe người ta nói lại,

Phùng Khắc Khoan là em,

Tuy khác cha, cùng mẹ,

Với Trạng Nguyễn Bỉnh Khiêm.

Được cha dạy từ nhỏ,

Rồi lại theo học anh,

Ông tấn tới nhanh chóng

Trên con đường học hành.

Nhưng dười triều nhà Mạc,

Ông không chịu đi thi.

Trung với triều Lê cũ,

Chỉ ở nhà ngủ khì.

Năm Một Năm Năm Bảy,

Ông đỗ đầu thi Hương,

Lúc đã hăm chín tuổi,

Rồi theo đường quan trường.

Trịnh Kiểm biết ông giỏi,

Cho làm ở Ngự dinh,

Trông coi bốn quân vệ,

Tham dự việc cơ binh.

Vua cho mở thi Hội,

Năm Một Năm Tám Không.

Ông thi đỗ Hoàng giáp,

Làm Thị lang bộ Công.           

Năm Một Năm Chín Bảy,

Sáu mươi chín tuổi đời,

Ông được cử đi sứ,

Tài đối đáp hơn người.

Chỉ hai năm sau đó,

Ông được thăng Thượng thư,

Bộ Công rồi bộ Lại,      

Rồi về quê nhàn cư.

*

Trong thời gian đi sứ,

Phùng Khắc Khoan nhập tâm

Học cách trồng ngô bắp,        

Cách dệt the, nuôi tằm.

Về nước, ông truyền lại

Cho dân chúng trong làng.

Một số nơi, vì thế,

Tôn ông làm Thành hoàng.

Một số giống lúa tốt

Ông cũng lén mang về

Để giúp dân Thạch Thất

Trồng chúng ở đồng quê.

Sau khi thành trí sĩ,

Ông ra đồng hàng ngày

Giúp dân đào kênh, rạch

Vùng xung quanh núi Thầy.

Nhờ thế mà có nước

Tưới cho các cánh đồng

Ở Phùng Xá, Hoàng Xá,

Giúp phát triển nghề nông.

*

Phùng Khắc Khoan, ta biết,

Còn là một nhà thơ,

Cả chữ Nôm, chữ Hán,

Còn lưu đến bây giờ.

Ông cũng là tác giả

“Sấm Thượng thư họ Phùng”,

Người đời chắc vì thế

Gọi ông là Trạng Bùng.

Thơ ông rất tao nhã,

Phong cách không giống ai.

Ông viết nhiều, chỉ tiếc,

Lưu được ba trăm bài

    

22

KHỞI NGHĨA NÔNG DÂN THẾ KỶ 18

VÀ ĐẠI THẮNG QUÂN THANH

Giữa thế kỷ mười Tám,

Vua Lê ở Thăng Long

Chỉ còn là cái bóng,

Đang trên đường diệt vong.

Trong khi đó Phủ Chúa

Nắm hết mọi thực quyền,

Luôn hội hè, yến tiệc,

Lãng phí rất nhiều tiền.

Bọn tham quan đục khoét.

Dân cơ cực đủ bề,

Phải quanh năm lao dịch,

Lại sưu thuế nặng nề.

Chúa ăn chơi, hưởng lạc,

Đặc biệt là Trịnh Sâm.

Hoạn quan trong phủ Chúa

Lên con số năm trăm.

Bọn này rất hách dịch,

Ngạo mạn và khinh khi.

Mọi người ghê tởm chúng

Nhưng không biết làm gì.

Nông dân bị chiếm ruộng,

Rồi ruộng lại bỏ không.

Nhiều năm liên tiếp vỡ

Đê sông Mã, sông Hồng.

Nông nghiệp bị đình đốn,

Đình đốn cả công, thương.

Hàng vạn người chết đói,

Xác la liệt đầy đường.

Năm Một Bảy Ba Bảy,

Nguyễn Dương Hưng, Sơn Tây,

Mở đầu các khởi nghĩa

Ở Đàng Ngoài lúc này.

Rồi đến Lê Duy Mật

Ở xứ Nghệ, xứ Thanh,

Kéo dài ba thập kỷ,

Làm hoảng sợ triều đình.

Rồi khởi nghĩa Quận Hẻo,

Tức của Nguyễn Danh Phương,

Đánh chiếm vùng Tam Đảo,

Cả Sơn Tây, Tuyên Quang.

Cuộc khởi nghĩa lớn nhất

Với số nghĩa quân đông,

Nguyễn Hữu Cầu lãnh đạo

Ở Đồ Sơn, Hải Phòng.

Ông tiến đánh Kinh Bắc,

Uy hiếp cả Tràng An,

Đánh Sơn Nam, Thanh Hóa,

Rồi đánh chiếm Nghệ An.

Luôn dương cao khẩu hiệu

“Lấy của cải người giàu

Chia cho người nghèo khổ”,

Quận He Nguyễn Hữu Cầu

Được dân chúng hưởng ứng

Và giúp đỡ nhiệt tình.

Nhưng, như nhiều người khác,

Ông bị bắt, xử hình.

Các khởi nghĩa thất bại,

Cuối cùng bị dập tan,

Nhưng đã giúp thúc đẩy

Nhà Chúa Trịnh lụi tàn.

*

Giữa thế kỷ mười tám

Các Chúa Nguyễn Đàng Trong

Đã trở nên tha hóa,

Chỉ bòn rút của công.

Người nắm hết quyền lực

Trong triều đình Phú Xuân

Tự xưng mình “Quốc phó”,

Tên là Trương Thúc Loan.

Lê Quí Đôn có viết,

Hắn tham lam cực kỳ,

“Thu lợi từ năm cửa”,

Giàu, không thiếu cái gì.

Còn dân thì đói khổ,

Tiếng ca thán khắp nơi.

Rồi Chàng Lía khởi nghĩa,

Thu hút được nhiều người.

Đóng chốt ở Bình Định,

Các nghĩa quân của chàng

Làm bọn quan sở tại

Phải lo sợ, kinh hoàng.

Nhưng rồi cuộc khởi nghĩa

Bị dập tắt rất nhanh.

Phải chờ đến Nguyễn Huệ,

Việc đại sự mới thành.

KHỞI NGHĨA TÂY SƠN

Năm Một Bảy Bảy Một

Khi anh em Tây Sơn

Phất cao cờ khởi nghĩa,

Lòng dân ngút căm hờn.

Ba anh em họ Nguyễn

Lập căn cứ lâu dài

Vùng Tây Sơn Thượng Đạo,

Ở An Khê, Gia Lai.

Khi lực lượng đủ mạnh,

Họ đánh xuống đồng bằng,

Lập Tây Sơn Hạ Đạo,

Khí thế càng thêm hăng.

Nghĩa quân đòi công lý,

Bình đẳng cho người dân,

Lấy của người thừa mứa

Chia cho kẻ đói ăn.

Họ cũng đòi xóa nợ,

Bỏ sưu thuế nặng nề.

Nhân dân các dân tộc

Đều đứng lên nhất tề.

Năm Một Bảy Bảy Bảy,

Trong một trận tấn công

Nghĩa quân giết Chúa Nguyễn,

Chấm dứt xứ Đàng Trong.

Chỉ Nguyễn Ánh trốn thoát,

Ra Phú Quốc đợi thời,

Rồi cầu vua Xiêm cứu,

Mang tiếng xấu với đời.

CHIẾN THẮNG RẠCH GẦM – XOÀI MÚT

Năm Một Bảy Tám Bốn,

Quân Xiêm đánh nước ta.

Ba vạn quân đường bộ

Tiến về hướng Cần Thơ.

Hai vạn quân đường thủy

Đi theo hướng Kiên Giang,

Đổ bộ lên Rạch Giá,

Nhanh và khá dễ dàng.

Năm Tám Lăm, tháng Một,

Nguyễn Huệ dẫn đại binh

Tiến thẳng vào Gia Định.

Mỹ Tho là bản doanh.

Ông nghiên cứu trận địa

Quyết định chọn khúc sông

Rach Gầm đến Xoài Mút

Để chuẩn bị tấn công.

Khúc sông rộng nghìn mét,

Sáu nghìn mét chiều dài,

Hai bên bờ rậm rạp,

Tiện bố trí phục mai.

Giữa có hòn đảo nhỏ

Cũng um tùm cỏ cây.

Ông ém quân, đợi sẵn

Chờ địch đi qua đây

Sáng mười chín, tháng Một

Năm Một Bảy Tám Năm,

Nhử địch vào mai phục,

Từ Xoài Mút, Rạch Gầm

Và từ cù lao nhỏ

Quân Nguyễn Huệ tấn công,

Bất ngờ và mãnh liệt.

Không biết trước đề phòng,

Nên chiến thuyền Xiêm Thái

Đã bị đánh tan tành,

Chiếc chìm, chiếc bị cháy.

Trận đánh kết thúc nhanh.

Hơn hai vạn quân thủy,

Sống sót mấy nghìn người,

Theo đường bộ về nước.

Một đòn đau nhớ đời.

Trong đó có Nguyễn Ánh,

Sang Xiêm xin lưu vong,

Nhưng mộng quay về nước

Vẫn ấp ủ trong lòng.

Trận Rạch Gầm - Xoài Mút

Của Nguyễn Huệ Quang Trung

Là trang sử oanh liệt,

Một chiến thắng oai hùng.

Theo Đại Nam Thực Lục:

Quân Xiêm sau trận này,

Nghe hai tiếng Đại Việt,

Hồn vía liền lên mây.

*

Hay tin quân thủy chết,

Quân bộ Xiêm chạy dài.

Nguyễn Huệ đã tính kế

Diệt Chúa Trịnh Đàng Ngoài.

Bấy giờ quân Chúa Trịnh

Đang đóng ở Phú Xuân.

Chúng giở trò quấy nhiễu,

Gây bất bình trong dân.

Năm Một Bảy Tám Sáu,

Ông vượt đèo Hải Vân

Cùng tướng Nguyễn Hữu Chỉnh

Tiến đánh thành Phú Xuân.

Nhờ đang mùa nước lớn,

Thuyền nghĩa quân tiến nhanh.

Cùng bộ binh nhiều hướng,

Nguyễn Huệ áp chân thành.

Quân Trịnh bị tiêu diệt

Vì bạc nhược, nản lòng.

Thừa thắng, quân Nguyễn Huệ

Chiếm toàn bộ Đàng Trong.

Tiếp đến, ông lập tức

Tiến quân ra Bắc Kỳ

Để “Phù Lê diệt Trịnh”,

Rầm rập bước quân đi.

Tháng Bảy năm Tám Sáu

Ông đánh thành Thăng Long.

Chúa Trịnh bị dân bắt

Và giao nộp cho ông.

Thế là đã chấm dứt

Hai thế kỷ kéo dài

Chính quyền của Chúa Trịnh,

Thường được gọi Đàng Ngoài.

Dòng sông Gianh thơ mộng

Thôi không là dòng sông

Một thời vốn chia cắt

Đằng Ngoài và Đàng Trong.

*

Khi dẹp xong Chúa Trịnh,

Trao quyền cho vua Lê,

Nguyễn Huệ cùng binh tướng

Lên đường trở về quê.

Ông cho Nguyễn Hữu Chỉnh

Giúp trấn thủ Nghệ An

Cùng tướng Nguyễn Văn Duệ

Cai quản cả địa bàn.

Chẳng bao lâu, miền Bắc

Lại rối loạn, vua Lê

Mời Hữu Chỉnh ra dẹp.

Dẹp xong, Chỉnh không về,

Mà ở lại Miền Bắc

Còn tỏ ra lộng hành,

Ra mặt chống Nguyễn Huệ,

Củng cố lực lượng mình.

Hay tin này, Nguyễn Huệ

Lập tức từ Phú Xuân

Cử tướng Vũ Văn Nhậm

Ra trị tên gian thần.

Trị xong Chỉnh, thật tiếc,

Đến lượt Nhậm khinh nhờn,

Cũng có ý thoán nghịch,

Bất tuân lệnh Tây Sơn.

Năm Một Bảy Tám Tám,

Nguyễn Huệ ra Thăng Long,

Diệt Nhậm, vua Lê sợ

Trốn sang bên kia sông.

Nhiều sĩ phu nổi tiếng

Giúp Nguyễn Huệ hết lòng

Giữ chính quyền Miền Bắc

Khi ông ở miền Trong.

Đó là Ngô Thì Nhậm,

Một chí sĩ Bắc Hà,

Phan Huy Ích, Nguyễn Thiếp

Và nhiều người gần xa.

ĐẠI THẮNG QUÂN THANH

Vua Lê, Lê Chiêu Thống,

Muốn giữ ngôi của mình,

Làm một việc dại dột

Là cầu cứu nhà Thanh.

Cuối Một Bảy Tám Tám

Vua Thanh là Càn Long,

Đã sai Tôn Sĩ Nghị

Đánh chiếm thành Thăng Long.

Hai chín vạn quân giặc

Cùng rất nhiều chiến xa,

Chia thành bốn đạo chính,

Tiến sâu vào nước ta.

Quân ta phải tạm rút

Về Tam Điệp - Biện Sơn.

Ngô Thì Nhiệm cấp tốc

Cho báo về Tây Sơn.

Ta lập tuyến phòng ngự -

Quân bộ ỏ Ninh Bình,

Quân Thủy ở Thanh Hóa,

Không cho giặc tiến binh.

Nhận được tin khẩn cấp,

Nguyễn Huệ liền xưng vương,

Hiệu Quang Trung Hoàng đế,

Rất hợp lẽ đạo thường.

Lên ngôi xong, lập tức

Hoàng đế mới Quang Trung

Cho xuất quân Bắc tiến,

Đoàn quân đi điệp trùng.

Đến Nghệ An dừng lại,

Ông tuyển mộ thêm quân,

Rồi duyệt binh hoành tráng,

Làm nức lòng quân dân.

Ông tuyển quân thêm nữa

Khi vừa đến xứ Thanh.

Rồi làm lễ tuyên thệ

Trước quân lính của mình.

Khi tới núi Tam Điệp

Vua Quang Trung hài lòng,

Khen ngợi Ngô Thì Nhậm

Tạm bỏ thành Thăng Long

Để bảo toàn lực lượng,

Chờ vua và viện binh.

Mở tiệc khao tướng sĩ,

Vua nói trước quân mình:

“Ba quân ăn Tết tạm.

Đúng mồng Bảy tháng Giêng

Ta hứa cùng ăn Tết

Ở Thăng Long linh thiêng!”

Lập tức sau đại tiệc,

Đạo quân lớn của ông

Được chia thành năm mũi

Tiến đánh thành Thăng Long.

Ông chỉ huy mũi chính

Đánh thẳng vào Tràng An.

Hai mũi tiếp, hỗ trợ,

Đánh vào phía Tây Nam.

Mũi thứ tư được lệnh

Vội cấp tốc lên đường,

Theo chiến thuật thần tốc,

Đánh về phía Hải Dương.

Quyết không cho giặc rút.

Chỉ giết hoặc bắt hàng,

Mũi thứ năm đợi sẵn,

Đánh chặn ở Lạng Giang.

Đêm ba mươi âm lịch,

Vượt Gián Khẩu, quân ta

Diệt quân tiền tiêu địch

Rồi rầm rập tiến ra.

Đúng đêm mồng Ba Tết,

Ta bí mật bao vây

Đồn Hạ Hồi, Thường Tín,

Rồi diệt gọn đồn này.

Mờ sáng mồng Năm Tết,

Quân ta đánh Ngọc Hồi.

Đây là chốt quan trọng

Xung quanh chôn địa lôi.

Đồn lũy xây kiên cố,

Có chông sắt bốn bên.

Ba vạn lính tinh nhuệ

Canh giữ suốt ngày đêm.

Ta mở đầu trận đánh

Bằng hơn một trăm voi

Xông lên như cơn lốc,

Dẫm nát đồn Ngọc Hồi.

Theo sau đoàn voi ấy

Là bộ binh của ta,

Khiên quấn rơm che ngực,

Cùng gươm giáo sáng lòa.

Quân Thanh không chống nổi,

Liền bỏ chạy tơi bời,

Bị voi dẫm, bị giết.

Đâu cũng thấy xác người.

Cũng vào thời gian ấy,

Một mũi của quân ta,

Đô đốc Long là tướng,

Tấn công đồn Đống Đa.

Giặc trở tay không kịp,

Chết, chưa hết bàng hoàng.

Tướng giăc Sầm Nghi Đống,

Tự tử, không đầu hàng.

Hay tin, Tôn Sĩ Nghị

Liền hồn vía lên mây,

Vượt Nhị Hà bỏ trốn,

Chui lủi suốt nhiều ngày.

Đúng trưa mồng Năm Tết,

Trong chiến bào, oai phong

Vua cùng quân chiến thắng

Tiến vào thành Thăng Long.

Dân Thăng Long náo nức

Chào đòn vua Quang Trung,

Người anh hùng áo vải

Lập chiến tích anh hùng.

*

Thế đấy, các cháu ạ.

Ba mươi vạn quân Thanh

Bị quân dân Đại Việt

Đánh một trận tan tành.

Ông cháu ta phải biết,

Tự hào về cha ông.

Hơn thế, để chiến đấu

Và bảo vệ non sông.

23

QUANG TRUNG HOÀNG ĐẾ (1753 - 1792)

Hôm qua ông đã nói

Về khởi nghĩa nông dân

Ở thế kỷ mười tám,

Đặc biệt là Tây Sơn.

Cả về các chiến thắng

Ngọc Hồi và Đống Đa.

Một trang sử chói lọi

Trong lịch sử nước nhà.

Giai đoạn lịch sử ấy

Gắn với một anh hùng,

Một con người vĩ đại,

Là Hoàng đế Quang Trung.

Hôm nay ông sẽ kể

Nhiều và chi tiết hơn

Về người anh hùng ấy,

Người con của Tây Sơn.

Đồng thời, trong khi kể,

Nhân thể ông cháu ta

Điểm lại những sự kiện

Đã nói ngày hôm qua.

*

Ba anh em Nguyễn Huệ,

Như sử sách đã ghi,

Quê gốc ở xứ Nghệ,

Dòng dõi Hồ Quý Ly.

Họ đi theo Chúa Nguyễn

Vào lập nghiệp Đằng Trong.

Thời kỳ đầu, nghe nói,

Cũng vất vả, long đong.

Ít ra bố mẹ họ

Phải làm nghề buôn trầu.

Ba trai và năm gái,

Nguyễn Nhạc là anh đầu.

Anh thứ hai - Nguyễn Huệ,

Nguyễn Lữ là thứ ba.

Cả ba đều giỏi võ,

Mở lò ở quê nhà.

Mỗi người là sư tổ

Của một môn quyền hay,

Thành Tây Sơn võ phái,

Thuộc Bình Định ngày nay.

*

Năm Một Bảy Bảy Mốt,

Lấy cớ chống cường quyền,

Nguyễn Nhạc làm khởi nghĩa.

Lòng dân đang không yên,

Nên lập tức hào sĩ

Và nhiều người đi theo.

Lấy của kẻ giàu có

Đem chia cho dân nghèo.

Quân Tây Sơn giỏi võ,

Nguyễn Huệ là tướng tài

Nên đánh đâu thắng đấy,

Quân Chúa Nguyễn chạy dài.

Hai năm sau khởi nghĩa,

Anh em nhà Tây Sơn

Đánh đến tận Bình Thuận,

Chiếm được thành Quy Nhơn.

Nhưng giữa năm Bảy Bốn

Từ Gia Định đánh ra,

Chúa Nguyễn chiếm Bình Thuận

Và Gia Khánh, vậy là

Ba anh em Nguyễn Nhạc

Còn vùng đất Phú Yên

Đến vùng đất Quảng Ngãi,

Nhưng một vệt nối liền.

Cũng năm ấy, Chúa Trịnh

Cho đưa ba vạn quân

Vượt sông Gianh, nhanh chóng

Chiếm được thành Phú Xuân.

Chúa Nguyễn nhân dịp ấy

Tiến đánh quân Tây Sơn.

Ba anh em co cụm,

Phải rút về Quy Nhơn. 

Tình thế rất nguy ngập.

Cả Đằng Trong, Đằng Ngoài

Đều o ép - phải chọn

Nên hòa, nên đánh ai?

Nguyễn Nhạc đã quyết định

Xin Chúa Trịnh cầu hòa,

Rảnh tay đánh chúa Nguyễn,

Sau thắng, sẽ đánh ra.

Muốn mượn tay Nguyễn Nhạc

Làm kẻ thù yếu dần,

Chúa Trịnh liền đồng ý,

Nhưng không chịu rút quân.

*

Tạm yên ở phía Bắc,

Quyết đánh bại Đằng Trong,

Nguyễn Nhạc sai Nguyễn Huệ

Cầm quân đi tiên phong.

Tướng Nguyễn Huệ lúc ấy

Còn là chàng thanh niên,

Hăm ba tuổi, quyết định

Phải chiếm lại Phú Yên.

Ông nhanh chóng bắt sống

Tướng giặc Nguyễn Khoa Kiên,

Giết chết nhiều tướng khác,

Có cả Nguyễn Văn Hiền.

Tướng Trịnh, Hoàng Ngũ Phúc,

Thấy Nguyễn Huệ thắng nhanh,

Bèn rút về bám trụ,

Chốt giữ Phú Xuân thành.

Thiên tài của Nguyễn Huệ

Sau trận thắng Phú Yên

Liên tiếp được khẳng định,

Thanh thế ngày càng lên.

Đặc biệt qua các trận

Tiến sâu vào phía trong,

Đánh chiếm thành Gia Định,

Thần tốc và tấn công.

Chỉ trong vòng bảy tháng,

Từ chỗ bị bao vây,

Nguyễn Huệ đảo thế trận,

Luôn đánh Đông dẹp Tây.

Hai Chúa Nguyễn bị giết,

Giải phóng cả toàn miền.

Nguyễn Ánh phải bỏ chạy

Ra Phú Quốc nằm yên.

*

Năm Một Bảy Bảy Tám

Nguyễn Nhạc tự xưng vương,

Lập niên hiệu Thái Đức

Nguyễn Huệ làm Long Nhương.

Năm Một Bảy Tám Sáu

Nguyễn Huệ đánh Phú Xuân.

Thành Phú Xuân thất thủ,

Càng nức lòng nghĩa quân.

Rồi cũng liền sau đó

Ông đánh ra Thăng Long,

Cử tướng Nguyễn Hữu Chỉnh

Đi trước làm tiên phong.

Tinh thần đang rệu rã,

Các tướng Trịnh bàng hoàng,

Nên chưa đánh đã chạy

Hoặc hạ giáo đầu hàng.

Chúa Trịnh Tông bỏ trốn,

Dân bắt, giải về kinh.

Dọc đường, quá hoảng sợ,

Ông đã tự quyên sinh.

Thần tốc, như vũ bão,

Nguyễn Huệ vào Thăng Long

Như đi vào chỗ trống,

Gặp vua Lê Hiển Tông.

*

Về danh nghĩa, Nguyễn Huệ

Bầy tôi vua Hiển Tông,

Nhưng thực chất quyền lực

Đều nằm trong tay ông.

Rồi qua Nguyễn Hữu Chỉnh,

Trước là một đại thần,

Ông trở thành phò mã,

Lấy công chúa Ngọc Hân.

Chỉ mấy ngày sau đó

Lê Hiển Tông qua đời.,

Thông qua nhiều dàn xếp,

Lê Chiêu Thống lên ngôi.

Tướng Nguyễn Huệ quyết định

Đem công chúa Ngọc Hân

Cùng đại quân trở lại

Đóng ở thành Phú Xuân.       

*

Như ta biết, Nguyễn Nhạc

Chia đất nước làm ba,

Nguyễn Lữ vùng Gia Định,

Nguyễn Huệ xứ Bắc Hà.         

Việc Nguyễn Huệ tự ý

Đánh chiếm thành Thăng Long

Khi ông chưa cho phép

Khiến ông không hài lòng.

Mâu thuẫn ngày một lớn,

Nghi kỵ và đối đầu,

Và rồi năm Tám Bảy

Hai anh em đánh nhau.

Mà đánh nhau dữ dội,

Tây Sơn đánh Tây Sơn.

Nguyễn Huệ cho đại bác

Nã vào thành Qui Nhơn.

Nguyễn Nhạc thấy yếu thế

Phải nén nhục cầu hòa.

Nghĩ tình anh em ruột,

Nguyễn Huệ trách, rồi tha.

*

Nhân Tây Sơn lục đục,

Cả Đằng Ngoài, Đằng Trong

Liền tập hợp lực lượng

Nhất tề chống lại ông.

Quân Trịnh ở Miền Bắc

Đưa Trịnh Bồng lên ngôi.

Ở Gia Định, Nguyễn Ánh

Cũng chiếm được nhiều nơi.

Nguyễn Huệ lại Bắc tiến,

Lại đánh nhanh, tốc thần.      

Sau khi giành thắng lợi,

Đưa quân về Phú Xuân.

Trong khi đó Nguyễn Ánh

Chiếm được vùng Đằng Trong.

Nguyễn Nhạc già, thoái vị,

Nhường ngai vàng cho ông.

*

Năm Một Bảy Tám Tám

Lê Chiêu Thống thỉnh cầu

Vua Càn Long giúp đỡ,

Và một thời gian sau

Tướng Thanh, Tôn Sĩ Nghị,

Dẫn hăm chín vạn quân

Ào ào như thác chảy,

Tiến qua Ải Nam Quan.

*

Vừa lên ngôi hoàng đế,

Lấy niên hiệu Quang Trung,

Nguyễn Huệ lại Bắc tiến,

Đoàn quân đi trùng trùng.

Để tuyển thêm binh lính,

Ông dừng ở Nghệ An,

Cho diễu binh rầm rộ,

Quân số lên trăm ngàn.

Đoàn quân diễu binh ấy

Tiến thẳng ra Bắc Kỳ,

Thế mạnh như vũ bão,

Rầm rập bước chân đi.

Ngày hai mươi tháng Chạp

Tới Tam Điệp, Quang Trung

Hẹn đến ngày mồng bảy

Ăn Tết ở Thăng Long.

Đến ngày mồng năm Tết,

Với chiến thắng Đống Đa,

Tây Sơn đã đại thắng,

Giải phóng cả Bắc Hà.

Chủ tướng Sầm Nghi Đống

Tự vẫn vì buồn lo.

Tôn Sĩ Nghị bỏ chạy,

Xác giặc chết thành gò.

*

Dẫu chiến thắng oanh liệt,

Để gìn giữ hòa bình,

Nguyễn Huệ vẫn quyết định

Giảng hòa với nhà Thanh.

Nhà Thanh sai sứ giả

Sang phong vương cho ông,

Còn mời sang Trung Quốc

Mừng thọ vua Càn Long.

Theo kế Ngô Thì Nhậm,

Năm Một Bảy Chín Mươi,

Ông cử đoàn sứ giả

Một trăm năm mười người.

Cháu ông, Phạm Công Trị,

Thay ông, giả làm vua,

Dẫn đầu đoàn sứ ấy,

Giặc biết, đành làm ngơ.

Ông còn có ý định

Cầu hôn con vua Thanh,

Đòi lại đất Lưỡng Quảng,

Tiếc là việc không thành.

Ông bị bệnh, chết sớm,

Tháng Chín năm Bảy Hai,

Hưởng thọ bốn mươi tuổi,

Một con người toàn tài.

Bốn năm trên ngôi báu,

Ông làm được nhiều điều,

Đánh đuổi giặc xâm lược,

Thiết lập một vương triều.

Ông chấn hưng nông nghiệp,

Khuyến khích ngành công thương,

Cho tự do tôn giáo,

Xây thêm nhiều tuyến đường.

Ông sửa đổi hành chính,

Sắp xếp lại chức quan,

Chữ Nôm thay chữ Hán

Khi soạn thảo công văn.

*

Vua Quang Trung Hoàng Đế,

Nhà quân sự tuyệt vời,

Người anh hùng dân tộc

Sống mãi trong lòng người.

Theo sử sách chép lại,

Trước khi đánh Thăng Long,

Ông bày ra một cách

Làm quân sĩ nức lòng.

Ông nói với quân sĩ

Sẽ tung trăm đồng tiền,

Nếu tất cả đều sấp,

Ta sẽ thắng, tiến lên!

Trăm đồng tiền, quả thật,

Đều sấp hết, việc này

Làm nức lòng binh sĩ,

Nghĩ trời cho vận may.

Thực ra, vua trước đó

Cho đúc chúng, có điều

Cả hai mặt đều sấp.

Một cú lừa đáng yêu.

24

CHIẾN TRANH TÂY SƠN - CHÚA NGUYỄN

Năm Một Bảy Tám Bảy,

Tức Đinh Mùi, mùa thu,

Nguyễn Ánh trở về nước,

Nung nấu sự trả thù.

Ông gom nhặt tướng cũ,

Chiêu mộ người hiền danh,

Được Võ Tánh giúp sức,

Thế lực phát triển nhanh.

Chẳng bao lâu sau đó

Ông đánh chiếm Long Xuyên,

Chiếm Vĩnh Long, Sa Đéc,

Thanh thế ngày càng lên,

Ông lập căn cứ mới

Nay ở vùng Mỹ Tho.

Chuẩn bị lương, khí giới,

Cho quân đi thăm dò.

Năm Một Bảy Tám Tám,

Táo bạo và bất ngờ,

Ông đánh chiếm Gia Định,

Tức Sài Gòn bây giờ.

Tháng Chín, cũng năm ấy,

Tàu chiến Pháp đến đây.

Nguyễn Ánh học từ họ

Cách đánh của phương Tây.

Ông chiếm lại Bình Thuận

Năm Một Bảy Chín Không,

Lo chấn chỉnh kinh tế

Và củng cố quốc phòng.

Nhân Tây Sơn lục đục,

Nguyễn Ánh thường cho quân,

Chủ yếu là quân thủy

Tiến đánh, lấn đất dần.

Sau khi Nguyễn Huệ mất,

Nguyễn Quang Toản lên ngôi,

Lấy niên hiệu Cảnh Thịnh,

Triều chính luôn rối bời.

Vì vua còn quá nhỏ,

Thái sư Bùi Đắc Tuyên

Đảm đương hết công việc

Và ngày càng chuyên quyền.

Đại thần luôn lục đục.

Dân chúng lại bất bình.

Vua sao nhãng triều chính,

Sao nhãng cả việc binh.

Trong khi đó, Nguyễn Ánh

Lo chuẩn bị chiến tranh,

Lại được sĩ quan Pháp

Giúp kỹ thuật, tập tành.

Chuẩn bị xong, Nguyễn Ánh,

Năm Một Bảy Chín Ba

Xuất phát từ Gia Định,

Gồm nhiều mũi đánh ra.

Giữa Một Tám Không Một,

Sau khi chiếm Qui Nhơn,

Ông đánh thẳng ra Huế,

Thủ đô của Tây Sơn.

Thế yếu, Nguyễn Quang Toản

Phải chạy ra Bắc Hà.

Giữa năm sau Nguyễn Ánh

Lại tiếp tục đánh ra.

Ông lần lượt đánh chiếm

Hết Quảng Trị rồi Vinh,

Rồi đánh tiếp Thanh Hóa,

Đến Nam Định, Ninh Bình.

Từ đấy, quân Nguyễn Ánh

Đánh thẳng vào Thăng Long.

Nguyễn Quang Toản hoảng sợ,

Phải bỏ chạy, vượt sông

Định trốn lên mạn ngược,

Nhưng vừa đến Bắc Giang

Đã bị thổ hào bắt,

Vua và tôi đầu hàng.

Họ bị nhốt vào cũi

Giải về thành Thăng Long,

Giao nộp cho Nguyễn Ánh.

Cảnh tượng thật đau lòng.

Sau này ông bị giết

Theo kiểu xưa, nhục hình.

Bị năm voi xé xác,

Ai thấy cũng rùng mình.

*

Nhà Tây Sơn chấm dứt,

Tồn tại không lâu dài,

Từ Một Bảy Bảy Tám

Đến Một Tám Không Hai.

Cũng năm ấy Nguyễn Ánh

Đặt niên hiệu Gia Long,

Lần đầu tiên thống nhất

Trọn vẹn cả non sông.

Ông bỏ tên Đại Việt,

Đặt quốc hiệu Việt Nam.

Thủ đô của nước mới

Được chọn là Phú Xuân.

Năm Một Tám Không Sáu,

Thống nhất xong nước nhà,

Ông lên ngôi hoàng đế

Ở cung điện Thái Hòa.

*

Nhân tiện đây ông muốn

Nói thêm về điều này,

Về Việt Nam, quốc hiệu

Ta đang dùng ngày nay.

Sau chiến thắng, Nguyễn Ánh         

Cử sứ sang nhà Thanh

Để kết tình hòa hảo,

Và xin công nhận mình.

Ông xin đổi quốc hiệu

Đại Việt cũ thân thương

Thành Nam Việt, chữ ghép

An Nam và Việt Thường.

An Nam là tên cũ,

Tức nước Nam yên hòa.

Người Hán gọi khi họ

Chinh phục được nước ta.

Việt Thường là nước cổ

Cách đây ba nghìn năm,

Xưa nằm ở vùng đất

Thuộc Hà Tĩnh, Nghệ an.

Nhà Thanh không đồng ý,

Vì nhà Triệu trước đây

Có nước tên Nam Việt,

Sợ nhầm lẫn sau này.

Nên yêu cầu đổi ngược

Thành Việt Nam, thế là

Quốc hiệu Việt Nam ấy

Thành tên gọi nước ta.

*

NGUYỄN ÁNH

Sau suốt mấy thế kỷ

Loạn, chiến tranh triền miên,

Đất nước được thống nhất,

Quân chủ và tập quyền.

Lãnh thổ được mở rộng,

Đất nước lại bình an,

Từ biên giới Trung Quốc

Đến tận vịnh Thái Lan.

Nước có ba mươi tỉnh,

Và một phủ, Thừa Thiên.

Dân chúng được khuyến khích

Di dân, lập đồn điền.

Nhiều vùng đất hoang hóa

Được khai khẩn dần dần.

Nông, Công, Thương phát triển,

Dân yên ổn làm ăn.

Ông ban hành bộ luật,

Gọi là luật Gia Long,

Hay Hoàng Việt Luật Lệ,

Biên soạn rất dày công.

Luật gồm hăm hai cuốn,

Ba trăm chín tám điều.

Được xem là tiến bộ,

Dẫu khiếm khuyết còn nhiều.

Dưới thời vua Nguyễn Ánh,

Việt Nam là quốc gia

Hùng mạnh nhất khu vực,

Làm vẻ vang nước nhà.

Ông làm được nhiều việc.

Tiếc người đời về ông

Còn có cách đánh giá

Thiển cận và bất công.

*

Hôm nay, thay cổ tích,

Ông kể câu chuyện này.

Chuyện một nhà toán học.

Có thật, mới gần đây.

25

CAO BÁ QUÁT (1809 - 1855)    

Sau Khi Nguyễn Ánh mất,

Các vua khác lên thay.

Triều chính không ổn định,

Dân cơ cực thường ngày.

Bệnh dịch và nạn đói

Làm chết hàng nghìn người.

Có nhiều cuộc khởi nghĩa

Đã nổ ra nhiều nơi.

Đó là cuộc khởi nghĩa

Của ông Phan Bá Vành,

Năm Một Tám Hai Một,

Ở Nam Định, Thái Bình.

Tiếp đến là khởi nghĩa

Nông Văn Vân, tri châu,

Ở Cao Bằng trùng điệp,

Dẫu kéo dài không lâu.

Có cuộc khởi nghĩa lớn

Năm Một Tám Ba Ba.

Lê Văn Khôi lãnh đạo,

Ở miền Nam nước ta.

Ông chiếm được Gia Định,

Giết chết Bạch Xuân Nguyên,

Một tên quan gian ác,

Tham lam và lộng quyền.

Chỉ mấy tháng sau đó

Cả Lục Tỉnh đầu hàng.

Tiếc là ông bệnh, chết,

Con đường đi dở giang.

Năm Ba Lăm, tháng Bảy,

Quân vua từ Phú Xuân

Được điều đến đàn áp,

Cuộc khởi nghĩa tan dần.

Một cuộc khởi nghĩa nữa,

Khoảng hai mươi năm sau,

Chu Thần Cao Bá Quát,

Một nhà thơ, cầm đầu.

Bây giờ ông sẽ kể

Về ông nhà thơ này.

Ngang tàng và chí khí,

Mà thơ cũng rất hay.

*

Một hiện tượng kỳ lạ

Trên thi đàn nước ta.

Đó là Cao Bá Quát,

Một nhà thơ tài ba,

Một ông quan chính trực,

Đèo bòng nợ văn chương

Rồi sau thành “tướng giặc”,

Bị giết ở chiến trường.

Ông sinh ở Phú Thị,

Huyện Gia Lâm bây giờ

Bố ông và ông nội

Là thầy thuốc yêu thơ.

Ngày bé ông nghèo khổ

Nhưng nổi tiếng thông minh,

Văn hay và chữ tốt,

Thần đồng tỉnh Bắc Ninh.      

Thế mà thi luôn trượt.

Mãi sau ông thi Hương,

Đỗ Á Nguyên Hà Nội,

Nhưng thật tiếc, quan trường

Xếp ông vào cuối bảng

Trong số hai mươi người

Đỗ cử nhân lần ấy.

Bất công và buồn cười.

Sau đó ông vào Huế

Thi Hội, khá nhiều lần,

Nhưng lần nào cũng trượt.

Dù rất giỏi thơ văn.

Năm một tám bốn một,

Được quan tỉnh Bắc Ninh      

Tiến cử làm công chức,

Ông khăn gói vào kinh,

Rồi làm chức quan nhỏ

Trong bộ Lễ, thường niên

Ông được làm sơ khảo

Trường thi tỉnh Thừa Thiên.

Một lần chấm, ông tiếc,

Thấy một số bài thi

Viết hay và súc tích

Nhưng vô tình phạm qui.

Thế là cùng Phan Nhạ,

Một người chấm như ông,

Cao Bá Quát chữa lại

Bằng mực pha son hồng.

Việc lộ, ông bị bắt,

Đáng lẽ xử tử hình,

Sau vua xét, hạ xuống

Thành “giảo giam hậu trình”.

Tức tạm giam đợi lệnh.

Ba năm sau, được tha

Để “dương trình hiệu lực”,

Tức chuộc tội, đi xa.     

Ông theo Đào Trí Phú,

Lên tàu lớn Phấn Bằng

Sang Nam Dương “hiệu lực”,

Kéo dài gần một năm.

Rồi sau được phục chức

Ở bộ Lễ, nhưng ông

Lần nữa bị sa thải,

Lại quay về Thăng Long.       

Năm một tám bốn bảy,

Bỗng có giấy mời ông

Quay lại Huế làm việc,

Một công việc văn phòng,

Là chỉnh lý thơ phú

Cũng có khi sưu tấm,

Nói chung là nhàn nhã

Ngay trong Viện Hàn lâm.

Do bản chất công việc,

Ông làm quen ở đây

Với Miên Trinh, Miên Thẩm.

Hai vị hoàng thân này

Đã mời ông gia nhập

Và đàm đạo đôi khi

Với nhóm thơ của họ,

Gọi là Mạc Vân Thi.     

Nhưng ba năm sau đó,

Do mất lòng quan thầy,

Ông bị đổi ra Bắc

Làm giáo thụ Sơn Tây.

Sau đó ông buồn chán,

Treo áo mũ, về nhà,

Mượn cớ cha vừa mất,

Phải phụng dưỡng mẹ già.

Năm Một Tám Năm Bốn,

Trời nắng hạn lâu ngày,

Lại gặp nạn châu chấu,

Dân đói, nhiều ăn mày.

Ông bí mật vận động

Một số người có tiền

Và sĩ phu yêu nước

Khởi nghĩa chống chính quyền.

Từ Quốc Oai, Vĩnh Phúc

Đến Lạng Sơn, Cao Bằng

Có nhiều người hưởng ứng,

Tinh thần cũng rất hăng.

Lại thêm Đinh Công Mỹ,

Bạch Công Trân Sơn Tây,

Các thổ mục giàu có,

Rất ủng hộ việc này.

Việc tụ nghĩa cứ vậy,

Được tiến hành từ từ.

Lê Duy Cự - minh chủ.

Cao Bá Quát - quốc sư.

Thành trì quân khởi nghĩa

Là vùng núi Mỹ Lương,

Kiểu thay trời hành đạo,

Chống áp bức, bạo cường.

Rất tiếc, việc bại lộ

Khi chuẩn bị chưa xong,

Nên cuối năm năm bốn,

Ông buộc phải tấn công.

Lúc đầu nghĩa quân thắng

Ở Tam Dương, Thanh Oai,

Sau quân vua đánh rát,

Phải thua chạy dài dài.

Năm Giáp Dần, tháng Chạp,

Được người Thái, người Mường

Bổ sung vào lực lượng

Ở cứ điểm Mỹ Lương,

Ông chủ động đánh chiếm

Thành Yên Sơn lần hai,

Ngày nay huyện lỵ ấy

Là thị trấn Quốc Oai.

Phó lãnh binh Lê Thuận

Đem quân dàn hàng ngang,

Hai bên đang huyết chiến,

Tên đội Đinh Thế Quang

Cho lính bắn tới tấp

Vào hàng ngũ nghĩa quân.

Cao Bá Quát trúng đạn,

Ngã xuống chết bất thần.

Rồi tướng Nguyễn Văn Thực

Và tướng Nguyễn Kim Thanh

Cũng lần lượt bị bắt,

Chém, đầu bêu ngoài thành.

Hơn trăm quân khởi nghĩa

Đã bỏ mạng lần này

Cùng tám mươi người khác

Bị bắt và đi đày.

Vua Tự Đức từ Huế

Xuống chiếu thưởng, khao quân,

Ra lệnh cắt cắt thủ cấp

Cao Bá Quát nghịch thần      

Rồi cho xe bêu riếu

Khắp các tỉnh Bắc Kỳ,

Xong, đưa vào cối giã,

Để nước sông cuốn đi.

Quốc sư Cao Bá Quát

Còn là một nhà thơ,

Một nhà thơ rất lớn,

Nổi tiếng cả bây giờ.

Khi khởi nghĩa thất bại,

Triều đình đốt sách ông.

May mắn còn giữ được

Trong các thư viện công

Tổng cộng, không kể truyện,

Gần nghìn rưởi bài thơ

Chủ yếu thơ chữ Hán,  

Ý hay và bất ngờ.

Thơ ông là khí phách

Của một bậc túc nho,

Một tấm lòng yêu nước

Khao khát dựng cơ đồ. 

GIAI THOẠI VỀ CAO BÁ QUÁT     

Cao Bá Quát từ nhỏ

Đã nổi tiếng thần đồng,

Ăn nói giỏi, chí lớn,

Kinh và sử thuộc lòng.

Lớn lên càng khí phách,

Không khuất phục người nào,

Nhất là bọn ngu dốt

Loại lý trường, cường hào.

Lần nọ, nhân lý trưởng

Đắp đôi voi ngoài đình,

Quát làm bài thơ nhỏ,

Còn ký cả tên mình:

“Đôi voi đắp đẹp đấy,

Đủ cả đuôi, cả vòi.

Sao không thấy “cái ấy”,

Hay ông lý ăn rồi?”

Lão lý trưởng tức lắm,

Nhưng không dám làm gì.

Dính vào bọn con nít,

Người lớn sẽ xầm xì.

Lần nọ, vua Minh Mạng

Kinh lý ra Thăng Long.

Dân đi xem đông đúc,

Quát cũng muốn thấy ông.

Hôm ấy trời oi bức,

Quát xuống tắm Hồ Tây

Đúng lúc Minh Mạng đến,

Dừng kiệu ngắm hồ này.

Cậu giả đò sợ hãi,

Tồng ngồng leo lên bờ.

Vua cho là hỗn láo,

Sai lính trói, bắt chờ.

Cậu khóc, xin tha tội,

Xưng mình học trò nghèo.

Vua nói tội này láo,

Phải đánh đúng mười hèo.

Học trò chắc giỏi chữ,

Vậy câu đối vua ra,

Nếu đối được, đối đúng,

Vua chiếu cố, sẽ tha.

“Dưới hồ, cá đớp cá.”

Vua nói rồi mỉm cười.

Quát lập tức đáp lại:

“Trên bờ, người trói người.”

Minh Mạng biết mình hớ

Để thằng nhóc con này

Đặt mình ngang với hắn,

Nhưng hứa rồi, tiếc thay.

Cao Bá Quát học giỏi,

Nhưng thi trượt đều đều.

Người Thăng Long thời ấy

Gọi Thánh Quát, Thần Siêu.

Số là bọn quan lại,

Ghét, tìm cách dìm ông.

Năm một tám ba một,

Đi thi Ở Thăng Long,

Bài ông làm rất tốt,

Nên được đậu cử nhân,

Thế mà khi thi Hội,

Quan ngửi thấy giọng văn

Đúng của Cao Bá Quát,

Bèn đánh trượt tức thì.

Nhưng ông vẫn không nản

Và tiếp tục đi thi.

Tiếp tục lại thi trượt,

Vì khẩu khí của ông

Quan đọc qua là biết.

Cuối cùng ông nản lòng,

Bỏ về quê nằm khểnh,

Suốt ngay chỉ rong chơi,

Làm thơ hay đọc sách

Và lặng lẽ chờ thời.         

*

Ở Thăng Long lúc ấy

Có thầy Nguyễn Văn Siêu,

Nổi tiếng là hay chữ,

Học trò theo rất nhiều.

Một lần Cao Bá Quát

Tò mò đến xem sao.

Tới nơi, đứng tựa cửa

Chốc chốc ghé nhìn vào.

Nguyễn Văn Siêu thấy lạ,

Bèn cho hỏi là ai.

Đáp: Học trò, nhân tiện

Đến ghé thăm thầy tài.

Thế thì hãy đối lại

Vế đối này bây giờ:

“Thầy, chõng tre cót két.”

“Trò, sân gạch thẩn thơ.”        

Quát đáp ngay tắp lự,

Vừa chuẩn lại vừa hay.

Siêu phục tài, giữ lại

Rồi đàm đạo suốt ngày.

Từ đó họ thành bạn

Dù tuổi tác chênh nhau,

Thành “Thần Siêu”, “Thánh Quát”,

Rất ý hợp tâm đầu.

Quát tuy còn ít tuổi,

Nhưng kiêu căng, khinh người,

Nói: Xưa này chỉ có

Bốn bồ chữ trên đời.

Hai bồ là của Quát.

Một - của Nguyễn Văn Siêu.    

Cả thiên hạ chỉ một,

Mà thế cũng là nhiều.   

THAY LỜI KẾT

Đến hôm nay, kết thúc

Chuyến đi của chúng ta,

Ngược thời gian tìm hiểu

Lịch sử nước non nhà.

Suốt hăm bảy thế kỷ,

Kể từ thời Hồng Bàng

Đến thế kỷ Mười Chín,

Nhiều trang sử vẻ vang,

Nhiều chiến công vĩ đại

Của bao lớp cha ông

Đã hy sinh xương máu

Để bảo vệ non sông.

Ta, ông và các cháu

Phải biết mà tự hào.

Vì không biết Quá Khứ

Đã diễn ra thế nào,

Chắc chắn ta không hiểu

Hiện Tại và Tương Lai.

Thế đấy các cháu ạ.

Phải biết vì Ngày Mai.

Những câu chuyện lịch sử

Ông kể các cháu nghe

Đơn giản và dễ hiểu,

Bằng thơ nói, như vè.

Các cháu đọc, cố nhớ.

Nhớ rồi kể cho nhau.

Vừa vui vừa bổ ích.

Cũng chẳng khó lắm đâu.

Chia tay, Ông Tân Béo

Chỉ mong muốn một điều

Là hãy chăm học sử.

Ông yêu các cháu nhiều.

Hà Nội, 13. 1. 2013